Islami dhe muslimanët kanë një histori të gjatë në Amerikë dhe janë shumë pjesë e trashëgimisë së Shteteve të Bashkuara. Myslimanët dhe jomuslimanët kanë punuar së bashku, kanë jetuar së bashku dhe kanë luajtur së bashku. Ne kemi ndërtuar institucione paqeje dhe madje kemi bërë luftëra së bashku. Dhe kështu, ne gjithnjë e më shumë e gjejmë veten që duhet të krijojmë aleanca politike dhe komunitare. Shpesh, kjo përfshin bashkëpunimin me grupe, vlerat dhe mësimet e të cilave mund të jenë në kundërshtim të drejtpërdrejtë me moralin islam. Ky artikull përpiqet të udhëzojë udhëheqësit muslimanë në të gjitha nivelet dhe publikun e gjerë musliman në përgjithësi në një drejtim që përfiton interesin kombëtar dhe mbron Islamin normativ.[1]
Vlerësimi i situatës përmes jurisprudencës
Muslimanët, në përgjithësi, dhe udhëheqësit e tyre, në veçanti, duhet të jenë mendimtarë duke vlerësuar dhe rivlerësuar situatat individuale. Ne nuk mund të përfshihemi në euforinë e nacionalizmave apo retorikës anti-establishment thjesht duke ndjekur masat apo fjalët e një folësi dinamik. Pas shpërnguljes së Profetit a.s., jurisprudenca dhe legjislacioni shtetëror u unifikuan nën drejtimin e tij dhe më pas nën drejtimin e disa hulefave. Megjithatë, që nga kjo kohë, profeti dhe hulefatë janë ndarë prej nesh, ndërsa dijetarët islam janë angazhuar në një proces të menaxhimit të rrezikut dhe mbrojtjes së Islamit normativ.[2] Prioriteti ynë kryesor si muslimanë është të jemi në gjendje të besojmë, adhurojmë dhe jetojmë jetën tonë në një mënyrë që është e pëlqyeshme për Allahun. Kur’ani thotë mjaft qartë, “Unë i krijova njerëzit dhe xhinët vetëm që ata të më adhurojnë Mua.” Çdo musliman nga nevoja beson se i Urti na ka udhëzuar vetëm për të mirën tonë. Roli i diturisë dhe udhëheqjes islame ka qenë dhe vazhdon të jetë hartimi i një lidershipi që mbron Islamin normativ përmes një analize të vazhdueshme dëmi-dobia.
Kurdoherë që sugjerohet bashkëpunimi me një grup tjetër, dëmi i mundshëm (mafsadah) dhe dobia (maṣlaḥah) vlerësohen përmes parimeve që gjenden në Kuran, Sunet dhe në opinionet e dijetarëve. Për këtë, ne i drejtohemi maksimës ligjore “parandalimi i dëmeve i paraprin arritjes së përfitimeve” (درء المفاسد اولى من جلب المصالح). Kjo thënie e veçantë është ekstrapoluar ndër të tjera nga hadithi profetik: “Nëse ju ndaloj të bëni diçka, atëherë largohuni prej saj. Dhe nëse ju urdhëroj të bëni diçka, atëherë bëje sa më shumë që të mundesh.”[4] Ajo bazohet në këtë parim, për shembull, se muslimanëve nuk u lejohet të bëjnë ndryshime të dobishme në pronën e tyre që mund të shkaktojë dëm për fqinjin e tyre.
Ne mund të gjejmë dëme në formën e shtypjes përmes paragjykimeve institucionale. Ẓullumi, një nga termat klasikë arabë që përdoret për shtypjen, përkufizohet si “të vendosësh një gjë aty ku nuk i takon.”
Do të thotë t’i japësh dikujt diçka që nuk është e drejta e tij ose e saj ose t’i mohosh të drejtën legjitime tjetrit. Allahu thotë: “Vërtet, shirku është një zullum i madh.” [6] Me fjalë të tjera, t’i japësh tjetrit të drejtën e Allahut (dmth. bindje dhe adhurim) kur vetëm Ai të ka dhënë jetë, ushqim, etj., është shumë zullum i madh. Zullumi është i ndaluar jo vetëm në marrëdhëniet tona me Allahun, por edhe me njëri-tjetrin. Në një hadith kudsij, Profeti (sal-lAllahu alejhi ue sel-lem) citoi Allahun duke thënë: “O robërit e mi, unë e kam bërë të paligjshme për Mua dhe të paligjshme për ju, kështu që mos i bëni zullum njëri-tjetrit.” [7] Në mënyrë të përsëritur, Kurani e shoqëron zullumin si një tipar karakterizues i mosbesimit dhe jo i besimtarëve. Nëse identifikohet një zullum– për shembull, praktikat diskriminuese qeveritare – atëherë muslimanët mund të mblidhen kundër tij duke përdorur mjete të lejueshme. Nuk na lejohet të ndihmojmë në të dhe as nuk duhet të rrimë kot kur jemi në gjendje ta heqim qafe atë zullum.[8]
Duke bashkëpunuar, ne mund të gjejmë përfitime në formën e rritjes së sigurisë, paqes, mirëqenies ose mbi të gjitha, lirisë për të praktikuar fenë tonë. Maṣlaḥah, në terminologjinë islame, i referohet asaj që ofron dobi dhe është në përputhje me objektivat (makāsid) të Sheriatit. Këto objektiva janë nxjerrë nga tërësia e Kur’anit dhe Sunetit dhe i referohen – sipas rëndësisë – mbrojtjes së Islamit, jetës, intelektit, pasardhësve dhe pronës. Vlen të theksohet se këto objektiva dhe përfitime janë dytësore ndaj asaj që thuhet në mënyrë eksplicite në Kuran dhe Sunet, [9] pasi ato janë nxjerrje të tekstit hyjnor dhe jo urdhra të qarta. Sepse urtësitë dhe përfitimet që kundërshtojnë tekstet kryesore të Sheriatit janë ato që Kurani Famëlartë i referohet si “dëshira” (el-ahwa’).[10] Prandaj, maṣlaḥah nuk përcaktohet nga individë të paditur ose nga masat popullore, sepse “nëse e vërteta do të kishte ndjekur prirjet e tyre, qiejt dhe toka dhe kushdo që është në to do të ishin shkatërruar”.[11] E gjithë kjo do të thotë se kur Sheriati shpall diçka si të mirë, ne marrim hapat e nevojshëm dhe ligjorë për ta inkurajuar atë. Kur diçka nuk përmendet në tekstet parësore (nuṣūṣ), – për shembull, sigurimi i të drejtave të votës për pakicat – njerëzit e ditur mund ta miratojnë atë si një maṣlaḥah, kështu që pjesa tjetër mund të mbetet prapa saj.
Kontrolloni Bashkëpunimin
Qoftë për të hequr një dëm apo për të marrë një përfitim (dobi), qëllimi ynë kryesor si muslimanë është kënaqësia e Allahut. Sot në Amerikë, ne jetojmë me jomuslimanët duke përmbushur të gjitha të drejtat që u takojnë atyre si fqinjë. Ne punojmë dhe angazhohemi në biznes me ta duke u përmbajtur nga punët dhe transaksionet e palejueshme siç diktohen nga feja jonë. Ne ndajmë infrastrukturën, ujin e pijshëm dhe ushqimet e lejuara. Islami i lejon të gjitha këto. Duke kujtuar një ditë, Profeti (a.s.) foli për Paktin e të virtytshmëve (Hilf el-Fuḍūl). Ai e lavdëroi Paktin dhe njoftoi se po të dilte sot e njëjta situatë – një marrëveshje që urdhëron arritjen e një dobie të përbashkët të përbashkët me jomuslimanët, ai do t’i bashkohej me lehtësi. Jo vetëm që nuk ka asnjë problem me bashkimin e muslimanëve me jomuslimanët për shkaqe të përbashkëta, si çrrënjosja e varfërisë ose ofrimi i strehës së sigurt për gratë e dhunuara, por gjithashtu mund të rekomandohet si një detyrim i përbashkët i bazuar në situatën.[12]
Debati qëndron kur për shkak të numrit tonë të vogël, dobësive dhe mangësive të tjera, muslimanët amerikanë shpesh e gjejnë veten në nevojë për të bashkëpunuar me grupe të tjera që mund të kenë ide të kundërta me moralin islam. Grupet mund të ekzistojnë kryesisht për të çuar përpara një tjetër besim apo mënyrë jetese që konsiderohet mëkatare sipas standardeve islame. A mund të bashkëpunojmë me ta? Nëse po, cilat janë kushtet? Përpara se të hyjmë në këtë diskutim më tej, na duhet që së pari të rishikojmë urdhrin islam kundër ndihmës së tjetrit në mëkat.
Afër fundit të ajetit të dytë të sures el-Maide, Allahu thotë: “Ndihmojeni njëri-tjetrin në punë të mira dhe në të ruajturit nga të këqijat dhe jo në gjynahe dhe armiqësi! Frikësojuni Allahut, sepse Ai dënon ashpër.” Nga pjesa e parë e rreshtit të cituar, ne mund të punojmë me njerëz për të ndihmuar në punë të mira, por pjesa e fundit paralajmëron fuqishëm kundër ndihmës në mëkat.
Muslimanët jo vetëm që përmbahen nga mëkati, por gjithashtu nuk mund të ndihmojnë një tjetër në të. Siç përmendi Pejgamberi ﷺ në një hadith autentik: “Ai që drejton dikë drejt mëkatit është si ai që e kryen atë.” Profetit ﷺ i janë atribuar fjalë edhe më të forta se në Ditën e Gjykimit, një thirrës do të shpallë: “Ku janë mëkatarët, ata që i pasuan dhe ata që i ndihmuan?” Kështu që edhe ata që ndihmuan duke u sjellë atyre pena dhe bojë do të mblidhen me ta në një kuti hekuri dhe do të hidhen në Xhehenem.[14]
Me këtë në mendje, tani mund të kthehemi drejt historisë profetike, në të cilën gjejmë shumë shembuj analogë të muslimanëve që bashkëpunojnë me jomuslimanët. Do të doja të veçoja katër prej tyre:
- Në periudhën mekase të jetës së Profetit ﷺ, ai dhe muslimanët e hershëm iu nënshtruan vështirësive të jashtëzakonshme duke përfshirë torturat nga politeistët mekas. Për një kohë, kundër muslimanëve u vendos një embargo e njëanshme tregtare. Muslimanët, kur kishin mundësi, vazhduan të tregtojnë me të njëjtët jomuslimanë që i shtypnin dhe bënin udhëtime së bashku në zona të tjera për të bërë tregti me fise të tjera jomuslimane.
- Me shpërnguljen në Medine, Profeti ﷺ formoi një kushtetutë me hebrenjtë e Medinës. Karta përshkruante se si ata do të jetonin në një komunitet si fqinjë. Ata bënin tregti me njëri-tjetrin, përmbushnin të drejtat e njëri-tjetrit dhe ndanin një infrastrukturë të përbashkët.
- Me marrëveshjen e Hudejbijes, Profeti a.s. bëri një marrëveshje me mekasit jomuslimanë duke përfshirë çështjet rreth tregtisë, ekstradimit dhe vizitave.
Ne shohim në këto raste se Profeti ﷺ bëri marrëveshje me politeistët mekas dhe çifutët e Medinës, pavarësisht se secili grup adoptoi elemente të mosbesimit dhe moralit joislam. Nëpërmjet këtyre aktiviteteve të përbashkëta, ata shmangën një dëm më të madh që do të kishte ndodhur nga segregacioni dhe izolimi total.
- Një shembull tjetër ndodhi gjatë Betejës së Uhudit. Muslimanët u nisën nga Medina me një mijë burra. Midis tyre ishin hipokritët që do të iknin më vonë nën udhëheqjen e Abdullah ibn Ubejit. Pejgamberi salAllahu alejhi ue selem, kur u nis nga Medina, e dinte se në mesin e ushtarëve të tij kishte hipokritë. Megjithatë, ai i lejoi ata të shoqërojnë besimtarët për të hequr një dëm më të madh – sulmin nga politeistët mekas.
Në këto situata, muslimanët dhe jomuslimanët ranë dakord të përmbushin qëllimet e përbashkëta, dhe duke e bërë këtë, të dy grupet punuan më shumë paralelisht sesa së bashku. Muslimanët nuk kishin për qëllim t’i ndihmonin ata në ato gjëra që ishin në kundërshtim me besimet muslimane edhe pse kjo mund të kishte ndodhur si një pasojë e padëshiruar. Kur lind nevoja e mjaftueshme, studiuesit muslimanë amerikanë së bashku me ekspertë të tjerë mund të rekomandojnë bashkëpunimin me grupet jomuslimane – madje edhe ato që mbrojnë besimet dhe moralin joislamik – me një kusht të rëndësishëm: ruajtjen e Islamit të njerëzve.
Ruajtja e Islamit
Islami ynë është pasuria jonë më e rëndësishme. Ai është shkaku i shpalljes dhe burimi i lidhjes sonë me Allahun. Mbrojtja e tij është objektivi më i lartë. Aq sa, kur Profeti ﷺ dhe shokët e tij nuk mundën ta ruanin fenë e tyre, Allahu i urdhëroi: “O robërit e Mi që besuat, me të vërtetë toka Ime është e gjerë, andaj vetëm Mua më adhuroni .”[15] Ky ishte orientimi që muslimanët duhet të largohen nga vendlindja e tyre e dashur e Mekës. Ne gjejmë në çdo rast të bashkëpunimit të muslimanëve me jomuslimanët, që Allahu dhe i Dërguari i Tij ﷺ e kanë bërë të qartë dallimin ndërmjet rrugës së udhëzimit dhe asaj që nuk e pëlqen Allahun. Për shembull, pas Marrëveshjes së Hudejbijes, Allahu e ripohoi Islamin si të vërtetë: “Është Ai që e dërgoi të Dërguarin e Tij me udhëzim dhe fenë e vërtetë për ta shfaqur atë mbi të gjitha fetë.” [16] Po kështu, pas betejës së Uhudit. Ai tha: “Dhe ajo që të goditi ty ditën kur u takuan dy ushtritë ishte me lejen e Allahut që Ai t’i bëjë të qartë besimtarët. Dhe që Ai t’i bëjë të qartë ata që janë hipokritë.”[17] Qëllimi i dallimit është të ruajmë fenë tonë duke vënë në dukje dallimet tona.
Bashkëpunimi në kurriz të fesë do të jetë i palejueshëm pa ndërmarrë hapa për ta mbrojtur atë. Nëse ekziston rreziku i ndryshimit apo humbjes së besimeve islame, atëherë duhet bërë sqarim. Është interesante se kjo nuk është e vërtetë vetëm kur bashkëpunohet me grupe axhenda kryesore e të cilëve është në kundërshtim me besimet islame, por edhe gjatë aktiviteteve të zakonshme jetësore kur muslimanët janë pakica e dominuar.
Si ta ruajmë Islamin tonë?
Rritni njohuritë. Njeriu duhet të mësojë njohuritë themelore, të nevojshme për Islamin, parimet, vendimet, urtësitë dhe udhëzimet e tij. Një marrëdhënie e ngushtë me njerëzit e ditur është çelësi për të nxitur fenë e dikujt dhe për të plotësuar boshllëqet e njohurive kur përballen me sfida të reja. “Pyetni njerëzit e dijes nëse nuk dini”[18] dhe, “Shërimi i injorancës është të pyesësh”[19] janë vetëm një sugjerim për numrin e madh të teksteve islame mbi këtë temë.
Bëj shoqëri me të devotshmit. Po aq i rëndësishëm sa dituria është shoqërimi me të devotshmit, pasi hadithet e barazojnë fenë tonë me fenë e shokëve tanë.[20] Kurani thotë për shoqërinë joislame: “Dhe kushdo prej jush që i merr ata për miq të ngushtë, ai është prej tyre.”[21] Islami është transmetuar nga Profeti ﷺ te sahabët dhe kështu me radhë nga të devotshmit. Lidhuni me atë linjë të trashëgimisë.
Duaje Islamin. Nga dy të parat buron një identitet i dukshëm islam përmes dashurisë ndaj Islamit. Muslimanët duhet të jenë të kënaqur me identitetin e tyre pa u ndjerë sikur duhet të fshihen. Aq më tepër, dashuria e tyre për Islamin duhet të tejkalojë çdo gjë tjetër.[22] Përndryshe, miqësia dhe partneriteti pa dallim me organizatat jomuslimane mund të ngatërrojë besimet e dikujt duke e vënë në rrezik Islamin e tyre.[23] Qoftë individualisht apo edhe si komunitet, identiteti u tregon të tjerëve se kush jeni ju dhe cila është feja juaj, për çfarë jeni për ose për çfarë jeni kundër.
Dijeni se çfarë është islame dhe çfarë jo. Një kusht shumë i rëndësishëm, i cili vlen për udhëheqësit muslimanë, veçanërisht kur punojnë me grupe me besime të kundërta me Islamin, është që ata që marrin përsipër rolin e marrjes së vendimeve dhe udhëheqjes së publikut musliman të marrin përsipër edhe përgjegjësinë për t’i paralajmëruar ata për rreziqet në atë vendim duke dalluar se çfarë është islame dhe çfarë jo. Kryesorja në këtë përgjegjësi, është rreziku për Islamin e çdo muslimani. Për shembull, nëse lind një nevojë e tillë që ne të krijojmë një koalicion me grupet morali i të cilëve në kundërshtim me moralin islam, është e domosdoshme që të gjithë të jenë të vetëdijshëm se koalicioni është synon të rregullojë disa gjëra që përbëjnë një qëllimi të përbashkët dhe se morali i palës tjetër të theksohet se është në kundërshtim me moralin tonë të olbiguar nga Zoti. Kjo mund të na vendosë në pozitën e pasigurt të mbrojtjes së të drejtave të tyre njerëzore dhe civile, ndërkohë që në të njëjtën kohë shprehet stili i tyre i jetesës si një mëkat që tërheq pakënaqësinë e Allahut.
Kjo mënyrë është një garanci thelbësore për të mbrojtur Islamin e publikut musliman dhe brezave të ardhshëm.
Për më tepër, puna me grupe jomuslimane nuk nënkupton një leje për të punuar në mënyrë jo-islame. Ne mund të mos e bëjmë haram bashkëpunimin me jo muslimanët duke shpresuar për përfitime. Ndonjëherë, udhëheqja jonë mund të lërë diçka të preferuar (mustahabb) ose të lejueshme (mubāḥ) siç e kishte shprehur Profeti a.s afër fundit të jetës së tij. Ai i tha gruas së tij të dashur: “O Aishe! Nëse kombi juaj nuk do të ishte afër periudhës paraislamike të injorancës, do ta kisha rrënuar Qaben dhe në ri-ndërtim do ta kisha përfshirë pjesën që kishte mbetur jashtë ndërtimit të fundit.”[24] Ai la një veprim të preferuar (për të përfshirë pjesën e lënë jashtë) për të shmangur një dëm (konfuzionin mes Kurejshëve).[25] Duke u thënë kështu, në përgjithësi, ne ende duhet t’i përmbahemi udhëzimeve dhe diktateve të nevojshme të Sheriatit. Kur drejtimi i Kibles u ndryshua, Profeti ﷺ ishte i shqetësuar se çfarë do të thoshin çifutët për të. Allahu e këshilloi atë duke thënë: “Pra, nëse do të ndiqni dëshirat e tyre pas asaj që të ka zbritur ty, me të vërtetë, do të ishe prej keqbërësve.” [26]
Shmangia e ndonjë dëmi të perceptuar (thëniet e çifutëve) nuk është arsye e lejuar, për t’u angazhuar në veprime të palejuara (mospërmbushja e urdhrit të Allahut). Pejgamberi ﷺ transmetohet të ketë thënë: “Një vdekje në bindje të Allahut është më e mirë se jeta e kaluar në mosbindje ndaj Allahut.”[27]
Mendimet Përfundimtare
Si grup, ne duhet të bëjmë disa pyetje të vështira se kush na përfaqëson. Përtej ekspertizës në fushën e tyre dhe entuziazmit për aktivizëm, përfaqësuesit tanë duhet të kenë disa njohuri themelore të punës mbi rregullat islame. Ata do të krijojnë marrëdhënie aktive me amerikanët e tjerë dhe grupe me besime dhe praktika të ndryshme islamike. A do të anojnë ata drejt ideve kundër parimeve të mirëpërcaktuara islame? A do të preken besimet e tyre në mënyrë që ato të bëhen të papërshtatshme për të udhëhequr publikun musliman? Për shembull, nëse një musliman nuk është i vendosur në fenë e tij/saj në mënyrë që ai/ajo të mund të përballojë përpjekjet prozelitizuese të ungjillorëve ose ateistëve, nuk do t’i lejohet atij ose asaj të punojë me ta. Kjo përgjegjësi nuk është e lejuar për të gjithë. Si dijetarët ashtu edhe aktivistët islam duhet të jenë të vetëdijshëm për kufijtë e njohurive të tyre dhe të zhvillojnë një përulësi për t’u pajtuar me ekspertët në fusha të tjera.
Islami i inkurajon muslimanët të jetojnë dhe të bashkëpunojnë me jomuslimanët. Ne jemi një popull, dhe ne ndajmë një tokë, qeverisje dhe një të ardhme. Ne duhet të zgjasim dorën për të punuar së bashku mbi vlerat dhe qëllimet e përbashkëta. Në kohë nevoje, kur ekzistojnë dallime midis nesh dhe grupeve të tjera që janë të kundërta apo edhe drejtpërdrejt kundër moralit tonë, ne mund të punojmë ende përkrah njëri-tjetrit për sa kohë që ruajmë moralin tonë fetar.
“Nevoja e mjaftueshme” duhet të vlerësohet bashkërisht ndërmjet dijetarëve islamë të trajnuar siç duhet dhe udhëheqësve të ndryshëm të fushave përkatëse ku përfshihen. Bashkëpunimi ndër-musliman është i domosdoshëm përpara se bashkëpunimi brenda-organizativ të jetë i frytshëm. Në përmbushjen e përgjegjësisë sonë ndaj amerikanëve muslimanë dhe jomuslimanë, ne kurrë nuk mund të harrojmë se arritja jonë qëndron në bindjen ndaj Krijuesit.
Suksesi i muslimanëve qëndron në kënaqësinë e Allahut edhe nëse ata janë në robëri. Nëse fitojmë fuqi dhe veprojmë për të hidhëruar Allahun, atëherë cili është ndryshimi midis qeverisjes sonë dhe asaj të faraonit? Përkundrazi, shqetësohu për ta kënaqur Atë dhe për t’u lidhur me Të. Jini të përkushtuar ndaj Islamit dhe udhëzimit të tij. Nëse ju jeni përpjekur të ndiqni ata idhuj të rremë për disa kohë. Tani, përkuluni para Zotit tuaj, pyesni për nevojat tuaja dhe shikoni se çfarë ndodh! (parafrazuar nga Shejh Eshraf Ali Thanwi) [28]
Dr Mateen A. Khan
[1] Rregullat Islame – Islami normativ i referohet parimeve të besimit dhe praktikës që përfaqësojnë shumicën e dijetarëve islam që nga Profeti ﷺ. Shumë transmetime që i atribuohen Pejgamberit salAllahu alejhi ue selem, të parëve tonë të mirë dhe konsensusi i dijetarëve tregojnë se rruga e udhëzimit hyjnor është rruga e shumicës.
[2] Muhamed, A.M. Muslimanët në tokat jomuslimane: një studim ligjor me aplikime, f. 125-128.
[3] Sureja Dharijat: 56
[4] Ṣaḥīḥ el-Bukharī: 7288, Ṣaḥīḥ li Muslim: 1337b. Marrë nga Sunnah.com
[5] Lisān al-Arab
[6] Sureja Lukman: 13
[7] Saḥīḥ al-Muslim: 2577a. Marrë nga Sunnah.com
[8] `Umdeh el-Kārī: 12/290, Dār al-Ihiya’ al-Turath al-`Arabī
[9] El-Muwafaqat lī al-Shāṭibī, Kitāb al-Makasid
[10] Usul el-Ifta ue Ādābuhu lī Myfti Taqi Uthmānī, Kapitulli mbi Makasid al-Sherī’ah
[11] Sureja el-Mu’minūn: 71
[12] `Umdeh el-Kārī: 12/290, Dār al-Ihiya’ al-Turath al-`Arabī
[13] Suneni i Tirmidhiut: 2670. Marrë nga Sunnet.com
[14] Rūh el-Ma`ānī nën suren el-Kasas: 17
[15] Sure El-Ankebut: 56
[16] Sure el-Fatḥ: 28
[17] Sure Al-Imran: 166-7
[18] Sure el-Nahl: 43, Sure el-Enbija: 7.
[19] Sunen Ebu Davud: 337. Marrë nga Suneti.com
[20] Sunen el-Tirmidhi: 2378. Marrë nga Sunnet.com
[21] Sure el-Maide: 51
[22] Rahmānī, K.S. Samāhī Bahth ue Naẓr. Prill 2012. F. 67-68.
[23] Shafi, M. Maariful Kurani. Sure el-Maide: 51.
[24] Ṣaḥīḥ el-Bukharī 1586. Marrë nga Sunnet.com. Kur Qabeja u rindërtua për herë të fundit nga Kurejshët, ata lanë një pjesë (Haṭīm) nga pjesa tjetër e ndërtesës. Profeti ﷺ tregoi këtu se ai mendoi të rindërtonte Qaben dhe ta përfshinte këtë pjesë në ndërtesë.
[25] Sherḥ al-Nawawi `ala al-Sāḥīḥ li Muslim, Libri i Haxhit, Kapitulli mbi rrënimin e Qabes dhe rindërtimin e saj. Gjithashtu, Ahsan el-Fetawa e myftiut Rashīd Ahmad, vëll. 6, fq. 38-39.
[26] Sure el-Bekare: 145
[27] Mexhma’ul-Zavaid: 5/241
[28] El-Ifādāt el-Jewmijeh: 5/168-9
