Islami është feja e përsosur e Zotit, për këtë dhe ajo i jep çdo gjëje rëndësinë që i takon. Kështu, në Islam ka rëndësi si forma ashtu edhe përmbajtja. Ekuilibri ndërmjet këtyre të dyjave, nuk vendoset nga arsyetimi njerëzor dhe as nga një barazi absolute në mes të dyjave, por nga tekstet hyjnore që i japin gjithsecilës masën e tyre që vërtet u takon, pa kaluar cakun dhe pa i hyrë asnjërës në hak. Nëse do të hedhim një vështrim mbi shumë prej normave të Islamit, do të shohim se si për shembull namazi, ka anën e tij të jashtme dhe anën e tij të brendshme, ku secila ka rolin e saj, në pranimin e tij si adhurim. Anët e jashtme të namazit janë anët procedurale të tij, si për shembull, kushtet e para hyrjes, si abdesi, pastërtia e trupit, e vendit dhe e rrobave, drejtimi në kahun e Qabesë…etj, po kështu kemi edhe elementë proceduralë që zhvillohen gjatë namazit dhe që janë shtyllat e tij, si tekbiri fillestar, rukuja, sexhdja, etj. Të gjitha këto veprime janë elementë të rëndësishëm të një procesi që quhet adhurim, të cilat bashkë me qëllimin, dashurinë, frikën dhe shpresën, bëjnë të mundur përfundimin final, japin rezultatin, që është pranimi ose jo i këtij adhurimi, si dhe masën e pranimit të tij, nga ana e Zotit. Pavarësisht përparësisë së gjithsecilës, asgjë nuk është e parëndësishme në Islam. Një njeri që e njeh mirë Islamin, e di se namazi nuk ka asnjë vlerë dhe nuk pranohet, nëse nuk plotëson procedurat e jashtme dhe të brendshme të tij, ai nuk pranohet nëse nuk ke abdes, ashtu siç nuk pranohet, edhe nëse qëllimi për të cilin e kryen, nuk është vetë Zoti. Të gjitha adhurimet në Islam janë të tilla. Për të qenë të suksesshme, jo vetëm adhurimet e mirëfillta si namazi, kërkojnë plotësimin e këtyre dy anëve, por edhe norma të tilla si adhurimi kolektiv, që i përkasin bashkësisë dhe jo vetëm individit. Për shembull, në Islam është e urdhëruar që para se të çlirohet një vend nga pushteti i kufrit (të vendoset nën pushtetin islam), duhet të ndiqet procedura e ftesës së tre kushteve të njohura…
Në çdo fushë dhe aspekt të Islamit, do të gjesh të tilla procedura, të cilat pavarësisht nga rëndësia e tyre, nuk bën të neglizhohen, ato përfshihen në fjalën përgjithësuese të Allahut:
“O besimtarë! Pranojeni Islamin me të gjitha rregullat e tij dhe mos shkoni gjurmëve të djallit, se ai është armiku juaj i përbetuar.” (El-bekare:208)
Është interesant fakti se në islam, janë zhvilluar rryma dhe mendësi që i japin rëndësi ose vetëm anës procedurale, ose vetëm anës së brendshme qëllimore. Që të dyja këto ekstreme, kanë anët e tyre negative të cungimit në përfytyrimin e saktë të fesë, por gjithsesi një vështrim i shpejtë në literaturën e prodhuar nga këto rryma, do të na tregonte rëndësinë e madhe që ka secila nga këto anë të fesë. Kështu, nëse zhytesh në librat e fik’hut islam, do të kuptosh rëndësinë e anëve procedurale të çështjeve dhe nëse futesh në librat e zuhdit dhe në ato që merren me anën shpirtërore të njeriut, do të kuptosh rëndësinë e qëllimit, dashurisë, frikës dhe shpresës. Ndaj dhe për këtë, në Islam nuk pranohen si “rregulla absolute”, asnjëra nga shprehjet: “qëllimi justifikon mjetin” dhe rregulli “forma është më e rëndësishme sesa përmbajtja”, sepse secila mbart në vetvete vërtetësi dhe pasaktësi, një temë kjo, shumë e gjerë për t’u shtjelluar dhe që nuk është vendi të trajtohet këtu. Por ajo ku duhet vënë theksi, është se pranimi dhe kuptimi si duhet i këtij fenomeni dualist, është një nga bazat themelore të Islamit, që ndihmon në kuptimin dhe zbatimin e drejtë të fesë në praktikë.
Shura ose siç përkthehet rëndom, konsultimi apo këshillimi, hyn te procedurat islame. Allahu duke iu drejtuar Profetit (salallahu alejhi ue selem) thotë për shurën, në Kur’an:
“Prandaj falua atyre gabimin, kërkoji falje Allahut për ata dhe këshillohu me ata për çështje të ndryshme. Kur të vendosësh për diçka, mbështetu tek Allahu. Vërtet, Allahu i do ata që mbështeten tek Ai.” (Ali-imran:159)
Kjo këshillë apo urdhër, i drejtohej njeriut më të ditur të Zotit në kohën e tij, atij për të cilin Allahu kishte garantuar se do të ishte Profeti i fundit, e që do të ishte i ruajtur nga gabimet…! Përse kjo atëherë?
Disa nga arsyet që përmendin dijetarët, pse Allahu e bëri këtë gjë, janë:
1- Për të qenë shembull për umetin e tij më pas, sesi ata duhet të vepronin pas tij për çështjet e kësaj bote
2- Për të qenë sa më i vendosur në mendimin më të drejtë e më të saktë.
3- Për tu sjellë mirë me sahabët, e për të lidhur zemrat e tyre pas tij dhe me njeri-tjetrin.[1]
Dhe të gjitha këto arsye, padyshim që kanë një vlerë të madhe. Është interesant fakti se ky ajet, ka zbritur menjëherë pas betejës së Uhudit. Para kësaj beteje, Profeti u konsultua me sahabët, shumica e të cilëve, ishin të mendimit se duhej ta përballonin armikun jashtë Medinës, ndërsa ai vetë mendonte ndryshe. Pavarësisht këtij fakti, ai veproi në bazë të mendimit të shumicës. Dhe kur për një moment, shokët e tij i brejti ndërgjegjja se mos e kishin detyruar Profetin të bënte diçka që nuk dëshironte, ata kërkuan që t’i ktheheshin mendimit të tij, për të mos dalë nga Medina, por Profeti refuzoi të kthente mbrapsht vendimin, që tashmë qe marrë.[2] Ky është një shembull i qartë, që tregon vlerën e shurës në mesin e muslimanëve. Muslimanët e humbën këtë betejë ushtarakisht, dhe arsyeja kryesore, nuk qe se u veprua në bazë të mendimit ndryshe nga ai i Profetit, por për shkak të mosbindjes së shigjetarëve, të cilët braktisën pozicionet e tyre dhe ranë pas dynjasë dhe presë së luftës, para kohe. Por, edhe nëse pranojmë faktin se nga ana strategjike, padyshim, opinioni i Profetit (alejhi salatu ue selam) ishte më i qëlluari, e mos marrja parasysh e tij, pati ndikim negativ në këtë betejë, vetë fakti që pas kësaj, Allahu e urdhëroi të Dërguarin e Tij, që të kërkonte falje për shokët e tij dhe të konsultohej me ta, është një tregues i qartë, se rezultati që solli konsultimi, nuk përbënte pengesë për të vazhduar në rrugën e shurës, sepse, edhe nëse rezultati i saj kishte qenë njëherë i gabuar, saktësia e saj është më e shpeshtë.[3] Ky është edhe një nga argumentet më të forta të atyre dijetarëve, që e konsiderojnë shurën si detyrë, lënia e së cilës, përbën gjynah. Dijetari islam, Ibn Tejmije thotë:
“Është e domosdoshme që prijësi të konsultohet, sepse Allahu i Lartësuar e ka urdhëruar për këtë gjë, Profetin e Tij, duke i thënë:“Prandaj falua atyre gabimin, kërkoji falje Allahut për ata dhe këshillohu me ata për çështje të ndryshme…”, transmetohet se Ebu Hurejra ka thënë: “Nuk kishte njeri që konsultohej më shumë me shokët e tij, sesa i Dërguari i Allahut (alejhi salatu ue selam).”[4] Po ashtu, thuhet se Allahu e urdhëroi Profetin e Tij, për këtë gjë, që ai të lidhte zemrat e shokëve të tij, dhe që ata ta merrnin atë si shembull në këtë gjë pas tij, dhe që të nxirrnin nëpërmjet saj, mendimet e tyre në ato çështje, për të cilat nuk kishte zbritur shpallja hyjnore, siç ishin çështjet e luftës, gjëra dytësore dhe të tjera si këto, ndaj, çdokush tjetër veç Profetit (alejhi salatu ue selam), është edhe më i detyruar të zbatojëshurën.”[5]
Por, shura veç kësaj, është edhe një proces i pandashëm nga jeta e besimtarit, Allahu e ka vendosur atë në mes dy adhurimeve dhe shtyllave më të mëdha të Islamit pas shehadetit, Ai thotë:
“për ata që i përgjigjen thirrjes së Zotit të tyre, e falin namazin rregullisht dhe këshillohen për punët e veta me njëri-tjetrin; për ata që ndajnë lëmoshë prej asaj që u kemi dhënë Ne…” (Esh-shura:38)
Fakti që Allahu e ka përmendur shurën në mes namazit dhe zekatit, në radhën e disa prej cilësive të besimtarëve, tregon se ne jemi të urdhëruar me të.[6] Për vetë rëndësinë që ajo ka e gjithë surja e Kur’anit, ku gjendet ky ajet, ka marrë emrin “Suretu Esh-shura” dhe ajo që e forcon edhe më shumë rëndësinë e saj, në jetën e besimtarit dhe nuk e kufizon atë, vetëm në suazat e një shteti apo bashkësie të konsoliduar islame, është fakti se ky ajet bashkë me pjesën më të madhe të kësaj sureje, kanë zbritur në Mekë, në një periudhë kur muslimanët akoma ishin të pakët në numër, ishin të shtypur dhe akoma nuk kishin shtetin e tyre. E çfarë mund të themi për rëndësinë e saj jetike, për kushtet, në të cilat jetojmë sot, ne muslimanët shqiptarë?!
Nuk dua të zgjatem në dhënien e shembujve të tjerë nga jeta e Profetit dhe e shokëve të tij pas tij, për të treguar rëndësinë që i jepnin dhe se si e zbatonin ata shurën,sepse do të zgjateshim shumë, por për këtë, mjafton t’u kthehemi librave të historisë dhe kemi për të gjetur shembuj të tillë, me dhjetëra. Ajo që desha të theksoj këtu, është se kalifi dhe sahabi më i spikatur në zbatimin eshurës, ishte Umer ibn Hatabi, njëkohësisht, edhe kalifi më i suksesshëm i umetit islam.
Hasan El-basriu thotë: “Nuk ka njerëz që konsultohen, e të mos udhëzohen në më drejtën e çështjes së tyre.”[7]
Ndaj dhe Umeri ishte i tillë, i udhëzuar, sepse siç thotë Esh-shabi: “Nëse nuk bini dakord për diçka, shikoni se si ka vepruar Umeri, sepse ai nuk vepronte asgjë, para se të pyeste dhe të konsultohej.”[8]
E kush jemi ne, para këtyre kolosëve të Islamit, që nuk denjojmë të krijojmë edukatën dhe institucionin e konsultimit dhe t’i marrim vendimet në bazë të tij?!
Institucioni i shurës ka dobi të mëdha dhe disa prej tyre, u përmendën edhe më sipër, por këtu mund të shtohet se shuratregon se mendimi i një njeriu ka vlerë, e aq më shumë, i një besimtari apo një njeriu të ditur.
Shura i bën njerëzit të ndihen mirë dhe të vlerësuar, sidomos njerëzit e dijes, të përvojës apo ata, të cilët e meritojnë të konsultohesh me ta.
Mungesa e saj, edhe pa e kuptuar, është përçmim i të tjerëve dhe natyrisht, mbivlerësim i vetvetes dhe i klanit që ti pason apo të pason.
Shura i afron zemrat e besimtarëve, largon urrejtjen dhe pakënaqësinë, largon paragjykimet dhe shuan në maksimum mosmarrëveshjet, eliminon përgojimin dhe informacionet e deformuara e të pabaza, mbjell dashurinë dhe bëhet shkak për zbritjen e mbarësisë së Allahut.
Shura është një nga çelësat e suksesit, është kullesa e mendimit, mburoja e fortë ndaj përçarjes dhe ndaj autoritarizmit, që imponon bindjen e verbër të njeriut ndaj njeriut.
Kurtubiu për shurën thotë: “Ajo është harmonia e xhematit, kontrollori i mendjeve dhe mjet që të shpie drejt të saktës.”[9]
Do ta mbyllja këtë pikë me fjalët e Prof. Dr. Muhamed ibn Ahmed es-Salih, në librin e tij “Shura në Kur’an dhe Sunet dhe te dijetarët muslimanë” ku ai thotë: “Kur shura përfshin jetën islame në të gjitha fushat e saj, qoftë kjo në politikë, në çështjet sociale apo ekonomi, ajo sjell si rezultat një popull (umet) të qytetëruar, superior ndaj popujve të tjerëve, në të gjitha fushat e jetës dhe plotëson përparimin dhe lumturinë e tij.”[10]
Shura është një proces i cili në Islam shfaqet edhe më i rëndësishëm sesa vetë rezultati, por që për fat të keq ne nuk i japim rëndësinë e duhur. Dhe pse kjo? Arsyet janë disa, si për shembull mungesa e traditës së shurës në popullin tonë. Regjimet e njëpasnjëshme që shqiptarët kanë kaluar dhe sidomos ai komunist edukuan te brezat frymën i tiranisë dhe të autoritetit ekstrem, ku nuk ekzistonte një ballafaqim i lirë i mendimeve dhe ideve. Edhe sot pas gati dy dekadash ku pretendohet se ekziston fryma e lirisë së mendimit, njerëzit vuajnë pasojat e kësaj fryme përjashtuese dhe është e natyrshme që të mos presësh të shohësh shumë besimtarë apo hoxhallarë që të kenë të kultivuar dhe edukuar frymën e shurës. Tjetër faktorë është se, në përgjithësi hoxhallarët e shkolluar edhe jashtë trojeve shqiptare, qoftë në tokat arabe, në Turqi apo gjetkë, nuk janë edukuar në këto shkolla me frymën e shurës, sepse jo vetëm që programi mësimor përgjithësisht nuk e përmban, por se edhe vetë këto vende ku ne jemi shkolluar kanë probleme të theksuar të mungesës së shurës,dhe një fjalë e urtë thotë “ai që s’ka vetë nuk ka se çfarë t’i jap të tjerëve”. Dhe si mund të presim ne pastaj të zhvillojmë shurën në mesin tonë, ku janë të paktë ata që realisht janë të vetëdijshëm për rëndësinë e saj! Një tjetër arsye absurde do të thosha, është se një pjesë që nuk e njohin mirë Islamin, u duket se çdo gjë që e përdor perëndimi është joislame, kjo vjen edhe nga që një pjesë ngatërrojnë demokracinë me shurën apo edhe për shkak të përdorimit jo të qartë të këtyre termave nga ana e myslimanëve. Demokracia si koncept dhe filozofi përmban elementë të shurës, por kjo nuk do të thotë se shura është vetë demokracia që propagandohet dhe zbatohet në perëndim! Perëndimi elemente tëshurës të ngërthyera me filozofinë e demokracisë, nuk i ka të vetat, por të huazuara nga të tjerët. Një nga arsyet pse ata i huazuan këto ishte sepse i panë si format më të mira për t’i dhënë fund luftërave shkatërrimtare për pushtet dhe sundim që ata kanë zhvilluar në mes tyre për shekuj me radhë. Dhe pasi ata nuk kishin asnjë bazë filtruese të saktë e morën shurën dhe filozofinë e demokracisë me të gjithë mirat dhe të këqijat e saj. Ndërsa ne në Islam nuk kemi pse ta marrim nga askush shurën, dhe nuk kemi nevojë ta filtrojmë atë, sepse neve na e ka dhënë vetë Zoti ashtu siç është më e mira. Por edhe sikur shura të ishte diçka e ardhur nga të tjerët, për vetë anët pozitive të saj ajo duhet pranuar. E ndërsa demokracia si filozofi e “pushtetit që i përket popullit” është diçka krejt tjetër dhe nuk duhet ngatërruar me shurënislame, një normë kjo për zgjidhjen e shumë prej problemeve fetare ose jo fetare. Pikërisht ky mosdallim i qartë sjell edhe alergjinë praktike ndaj kësaj norme islame, tek një pjesë, a thua sikur ajo të ishte baras me “kush i ngjason një populli ai i përket atyre”! Dhe arsyeja e fundit që dua të përmend këtu është klani. Ekzistenca e mendësisë klanore në mesin tonë e kufizon së tepërmi rrethin e shurës madje edhe në shumë raste e eliminon fare atë.
Klani dhe klanizmi është një nga belatë e mëdha të umetit islam sot, nga e cila nuk përjashtohemi as ne shqiptarët. Klani dhe klanizmi në vetvete më shumë mbart të këqija sesa të mira, e mira e tij është se me të mund të punohet dhe ecet deri diku, por e keqja është se kjo lloj pune është thikë me dy presa dhe e shton negativitetin kur puna klanore merr trajtat e një aktiviteti, mendësie dhe besimi sektar që përjashton çdo individ, ide dhe besim që nuk përputhet me ato të klanit.[11]
Tipari i klanizmit të shoqërisë shqiptare është një dukuri e vjetër dhe e trashëguar prej shekujsh, aq sa mendon se ai u rrjedh këtyre njerëzve si gjaku nëpër damarë! Ndoshta shqiptari e ka të vështirë të jetojë pa të?!
Janë një sërë faktorësh historik, kulturor dhe gjeografik, që e kanë favorizuar mbijetesën e kësaj forme, shpesh herë negative për ne shqiptarët. Terreni i thyer dhe malor mbi të cilin shtrihet atdheu ynë i ka kushtëzuar deri diku shqiptarët të jetojnë veçmas dhe për rrjedhim t’i japin jetë formës klanore, ky kushtëzim vjen dhe bëhet edhe më i fortë kur kujton faktin që për tu mbijetuar armiqësive të jashtme dhe gjakmarrjeve të brendshme shqiptarët jetonin të veçuar dhe larg e në vende sa më të mbrojtura. Fakti që në historinë e shqiptarëve nuk ndeshim ndonjë traditë të qëndrueshme të ekzistencës së shtetit, mbretërive, por përkundrazi të principatave, vilajeteve, bajrakëve dhe çifligjeve, tregon për ekzistencën e fortë të klanit, i cili e vështirësonte krijimin dhe konsolidimin e një shteti parimesh dhe ligjesh.
Një tjetër faktor, që ka ndikuar në ruajtjen e mentalitetit klanor edhe mbas gati një shekulli të lindjes së një shteti të pavarur shqiptar, është dominimi i jetës rurale karshi asaj qytetare. Pavarësisht shtimit të qyteteve në vendin tonë, ku të paktë ishin ata qytete që mund të thuhej se kishin tiparet e një qyteti të vërtetë, jeta dhe mendësia rurale ishin mbizotëruese në pjesën më të madhe të vendit. Regjimi komunist që propagandonte se zonat rurale do t’i bënte si qyteti, në fakt, në shumë raste bëri të kundërtën. Sjellja në qytet dhe ngritja në poste drejtuese e shumë njerëzve të bindur nga zonat rurale, shërbëtor të regjimit, pa marrë parasysh shkollimin apo ngritjen intelektuale dhe profesionale të tyre, nuk bëri gjë tjetër vetëm se e ruralizoj një pjesë të qytetit pa e qytetarizuar ruralin pushtetar, që tashmë me vendim nga lart ishte bërë udhërrëfyes i këtij të fundit! Bashkë me këtë proces u ruajt dhe u thellua fryma klanore, pikërisht edhe atje ku në fakt nuk duhet të ekzistoj fryma e klanit: në institucione dhe instanca drejtuese.
Që të jetoje mirë dhe të ngriheshe lart në shoqërinë shqiptare duhet të kishe miq dhe të njohur, që të siguroje shkollë dhe punësim të rehatshëm, nuk ishte e rëndësishme të rridhje nga ndonjë familje e fisme sesa të vije nga një ambient me baza të forta miqësish, nuk kishte rëndësi nëse ishe nxënës i dhjetës apo profesionist i përkushtuar, mjafton të kishe një baba, xhaxha apo dajë të fortë dhe ti do të ishe dikush…
Të lindësh dhe të jetosh në një zonë rurale nuk është krim dhe as një “caktim fatkeq i Zotit”, absolutisht, ashtu siç nuk është as fat të rritesh dhe lindesh në qytet, por të mbartësh mendësi klanore dhe t’i bësh punët fshatçe është e papranueshme edhe nëse ke lindur dhe je rritur në qytet brez pas brezi.
Klanizmi në vetvete është proces regresi anti-qytetërues dhe një popull sa më i qytetëruar që të jetë aq më tepër ai i nënshtrohet ligjit dhe parimeve dhe sa më i paqytetëruar, aq më tepër klanor është ai. Kjo sepse individi i qytetëruar e ndjen veten të mbrojtur dhe të fortë nëpërmjet ligjit dhe parimeve, ndërsa individi klanor e ndjen mbrojtjen dhe forcën te klani.
Zbatimi i ligjit mban drejtësinë dhe vendos barazinë ndërsa klani shpesh herë bëhet i padrejtë dhe është i njëanshëm. Por për fat të keq lidhja e individit me klanin është më e fuqishme në ato shoqëri ku nuk dominojnë parimet në jetën e njerëzve dhe ky është një nga dallimet thelbësore në mes qytetërimit dhe mungesës së tij.
Klanizmi është mendësia ku përkulen parimet, ngjyrosen ligjet, dhe deformohet morali, ku kredibiliteti rritet nëpërmjet miqësive dhe shoqërimit me më të fortët, ku vlerësohesh sesa i shkathët je për të komunikuar dhe lidhur aleanca me njerëzit me pushtet, paçka se mund të kesh edhe dy klasë shkollë. Klani funksionon me emra ndërsa parimet jo. Klani vendos se kë do të vëmë dhe kë do të heqim, ndërsa parimet thonë se më shumë se emrat ka rëndësi morali. Klani tenton të hyj edhe nga penxheret dhe oxhaku, kur nuk hyn dot nga dera, e ndërsa parimi kërkon të hyj vetëm nga dyert për këdo që e meriton. Klani është përjashtues dhe e shikon çdo njeri jashtë tij si kundërshtar ndërsa parimi jo. Klani punon me aleanca klanore e anësore, ndërsa parimi përplaset ballë për ballë. Për klanin ka rëndësi sa njeh dhe sa mund tua hedhësh, të tjerat janë ëndrra. Klani vuan nga kompleksitet e etiketimeve të pjesëmarrjes dhe shoqërimit me individët jashtë klanor. Klani ndikohet nga thashethemet, hamendjet dhe nuk beson në naivitet dhe sinqeritet… Klani sheh te anëtarët e tij vetëm anët pozitive, ndërsa tek ata jashtë tij më së shumti vetëm anët negative. Klani nuk është për bashkëpunime të hapura me këdo, nëse frikësohet se uji shkon në mulli të tjetër kujt… Klani më së shumti vepron nën hije dhe nuk rrezikon të dalë në dritë… Klani nuk pranon të diskutojë, të rrahë mendimet e të përballet me alternativa, me argumente dhe kundërargumente, po i pëlqen më tepër guaska e vet…
Klani del fitimtar ndërsa idealistët parimorë humbasin…!
Klani është gjithmonë një mburojë e preferuar, por që të mban peng të dobësive të tua, ndërsa “budallenjtë idealist” ngelen me ballin lart por me barkun thatë ama…! Kjo është Shqipëria ku elitë bëhet ai që e ka klanin më të fortë dhe ka më shumë ushtarë…!
Në shoqërinë shqiptare edhe ata që duan të punojnë për mirë dhe për parime janë të detyruar me hir ose me pahir të punojnë duke krijuar klane, sepse ndryshe nga të gjithë do të cilësoheshin si jorealistë dhe idealistë!
Që kjo është e vërtetë s’ka pikë dyshimi, por edhe të kërkosh të vendosësh të mirën me metoda klanore je i dënuar të akuzohesh si joparimor, si njeri që bën kompromis me të keqen paçka se ti synon ta luftosh atë…!
KLANI dhe gjithë pasojat e këqija që ai mbart, është një arsye e madhe e mosbashkëpunimit.
“… e mos u bëni si ata, që i bëjnë Atij ortak të tjetër (në adhurim), si ata, që fenë e tyre e kanë përçarë dhe janë ndarë në klane, e ku çdo klan është i kënaqur me atë që ka.”(Er-rum:31-32)
[1] En-nuket uel ujun e El-mauerdi.
[2] Es-sijretu en-nebeuije 3/62 El-kurtubi 4/252.
[3] Esh-shura fil kitabi ue suneh, fq.30-31,
[4] El-bejheki, Ibn Hiban në Sahihun e tij nga Zuhri nga Ebu Hurejra, po kështu edhe imam Shafiu në El-um.
[5] Es-sijase esh-sherije 162.
[6] Shih Ahkam El-kuran, e Ebu Bekr el-xhesas 3/510.
[7] El-edeb e Ibn Ebi Shejbes.
[8] Ibid.
[9] Tefsir el-kurtubi 16/37.
[10] Fq. 40.
[11] Do tu këshilloja të gjithë atyre që njohin arabishten të lexojnë librin “Hukm el-intima” të sheh Bekr Ebu Zejdit, për të parë këndvështrimin fetar islam ndaj klanit si dhe anët negative të tij.
Shkroi: Justinian Topulli
