Gjatë rrjedhës së historisë islame, institucioni i alimit – dijetarët luajtën një rol vendimtar në sigurimin e bazës ligjore, shpirtërore dhe normative për institucionet kryesore që përbënin shoqëritë muslimane. Prandaj, nuk është për t’u habitur që puna e tyre duket se është vlerësuar shumë nga këto shoqëri, ndonjëherë me pasoja problematike të padëshiruara. Një shembull mund të gjendet në komentet e bëra nga një prej studiuesve më me ndikim në historinë islame, Ebu Hamid Gazali. Është thellësisht ironike për muslimanët bashkëkohorë që në një nga tekstet shpirtërore më të rëndësishme dhe me ndikim të qytetërimit islam, Ihja Ulum ed-Din [Ringjallja e Shkencave Fetare], Gazali ankohet që në fillim se muslimanët kanë braktisur studimin e mjekësia për studimet juridike islame (fikhu) për shkak se sa prestigjioz ishte bërë ky i fundit. Diskutimi i Gazaliut për këtë çështje gjendet në të parën nga dyzet “librat” e Ihja’s. Në “Librin e Dijes”, ai thotë:
“Mjeku i vetëm i sa rajoneve është një jomusliman, dëshmia e të cilit nuk është as e pranueshme në raport me mjekët e tjerë në lidhje me vendimet e fikhut. Megjithatë, ne shohim se askush nuk merr studimet e mjekësisë, por i shohim ata të kundërshtojnë studimin e fikhut, dhe veçanërisht në çështjet e diskutueshme dhe polemika, ndërkohë që rajoni është plot me juristë që merren me vendime dhe u përgjigjen ngjarjeve ndërsa ato zhvillohen. Do të doja ta dija se si juristët e fesë mund ta sanksiononin këtë përfshirje në një detyrim të përbashkët (farz kifaje) për të cilin të tjerët kanë marrë tashmë përgjegjësinë, ndërsa ata braktisin një detyrim tjetër të përbashkët që asnjë musliman nuk e ka marrë përsipër [d.m.th., studimin e mjekësisë].
A ka ndonjë arsye tjetër për këtë përveç faktit se mjekësia nuk e lehtëson aksesin për t’iu besuar menaxhimi i pasurive financiare (vakfi), trashëgimia e pasurive (vasijeti) dhe kontrolli mbi pasurinë e jetimëve; apo për të marrë funksione në gjyqësor ose në qeveri dhe për të përparuar mbi kolegët e dikujt, si dhe fuqinë për të kapërcyer armiqtë?”
Vajtimet e Gazalit për mungesën e studimeve mjekësore në komunitetin musliman janë ilustruese si për rolin prestigjioz shoqëror të ulemave në kohën e tij, ashtu edhe për rrethanat krejtësisht të kundërta në të cilat gjenden muslimanët sot. Në botën bashkëkohore muslimane, si dhe midis muslimanëve në Perëndim, muslimanët në përgjithësi janë socializuar (mund të thuhet me shpëlarje truri) duke menduar për mjekësinë si një nga rrugët më prestigjioze të karrierës që ata mund të zgjidhnin. Zakonisht është zgjedhja e parë për më të mirët dhe më të ndriturit tanë. Zakonisht siguron siguri financiare nëse jo bollëk. Ndjekja e mësimit islam në kohën tonë përgjithësisht sjell rezultatin e kundërt. Një i diplomuar tipik nga një seminar islamik në botën islame ose në Perëndim aktualisht mund të presë pak nga prestigji social dhe shumë pasiguri financiare. Pse eshte kjo?
Përgjigja është strukturore—si ne si shoqëri zgjedhim të renditim prioritetet tona dhe të stimulojmë zgjedhje të caktuara karriere ndërkohë që i dekurajojmë të tjerët. Çfarë dëshirojmë që njerëzit të bëjnë në numër më të madh sesa do të bënin ndryshe; çfarë i dekurajojmë njerëzit të bëjnë? Në përgjithësi, një shoqëri do të promovojë arena që i sheh si produktive dhe të dobishme për arritjen e qëllimeve të saj. Shoqëritë moderne stimulojnë një sërë rrugësh karriere për të rinjtë duke u paguar atyre rroga më të larta dhe duke inkurajuar konkurrencën midis të rinjve. Në Amerikën e Veriut, në pjesën më të madhe të Evropës dhe në shumicën e vendeve islame, mjekësia është padyshim një nga këto fusha. Në pamje të parë, mjekësia duket si një fushë që do të kishte pagë dhe prestigj të lartë në çdo kontekst shoqëror. Në fund të fundit, cila shoqëri nuk ka njerëz të sëmurë? Njerëzit zakonisht nuk kursejnë asgjë nga pasuria e tyre për t’u shëruar nga një sëmundje që mund të dëmtojë ndjeshëm cilësinë e jetës së tyre ose në të vërtetë t’i japë fund jetës së tyre krejtësisht.
Megjithatë, komenti disi periferik i Gazalit në Ihja tregon se shoqëritë islame ishin aq të pasura saqë ato thjesht mund t’i transferonin nevojat e tyre mjekësore tek jomuslimanët, ndërkohë që ishin ende në gjendje të kursenin burime të mëdha për të nxitur shumicën e më të mirëve dhe më të zgjuarve të tyre për të studiuar ligjin islam. Ankesa e Gazalilt, megjithatë, nuk ka të bëjë me rreziqet shëndetësore që rrjedhin nga kjo gjendje – asgjë në atë që ai shkruan nuk tregon se kontraktimi i kësaj aftësie jetike tek jomuslimanët shkaktoi ndonjë problem të rëndësishëm shëndetësor në shoqëritë muslimane të kohës së tij. Përkundrazi, ankesa e tij ishte për diçka shumë më të thellë – një çështje në qendër të veprës së jetës së tij – domethënë shqetësimi i tij se ulematë e kishin humbur ndjenjën e punës për Allahun ﷻ dhe jo për hir të përfitimit të kësaj bote. Ky është pikërisht lloji i problemit që mund të ketë një shoqëri islame relativisht e fuqishme dhe me vetëbesim. Një shoqëri e tillë është ajo që ka rënë në një dekadencë shpirtërore që minon suksesin e botës tjetër të udhërrëfyesve moralë të komunitetit, dhe kështu kërcënon efektivitetin e saj si një shembull moral. Me fjalë të tjera, Gazali ka të drejtë që mendon se shoqëria e tij po përjeton një krizë morale.
Megjithatë, muslimanët modernë po përjetojnë një lloj krize morale të ndryshme dhe ndoshta më të mprehtë. Nuk është ajo që lind kryesisht nga fakti se ulematë janë korruptuar nga ndjekja e dunjasë, megjithëse varfëria mund të krijojë llojin e vet të korrupsionit. Përkundrazi, ajo lind nga fakti se ulematë janë korruptuar nga humbja e pozitës së tyre shoqërore dhe autoriteti moral. Siç mund ta shohim nga pasazhi i Gazalit më sipër, të qenit jurist në shekullin e pestë islamik e vendosi atë në majën e rendit shoqëror. Përveç popullimit të gjyqësorit dhe posteve qeveritare, juristët islamë u konsultuan për çështje financiare të çdo lloji. Gazali po përmend vetëm kalimthi disa nga çështjet që do t’i kishin tërhequr ulematë në role prestigjioze shoqërore. Studimi ligjor në shoqërinë islame qëndronte në krye të hierarkisë arsimore për arsye të mirë – normat, etika dhe ligjet islame formuan themelin e shoqërive islame paramoderne. Islami informoi çdo aspekt të jetës publike në mënyrën që bëjnë vlerat laike dhe liberale në Perëndimin modern. Roli historik që luajti institucioni i ulemave u gërrye vetëm gjatë periudhës koloniale nga një koncept eurocentrik, laik i modernitetit i imponuar në botën muslimane.
Muslimanët dhe ‘revolucioni kulturor’ modern
Përkeqësimi i shoqërive të lulëzuara islame në shtetet e rrënuara që gjenden në pjesë të mëdha të botës moderne muslimane pasqyron një transformim kompleks që ka marrë disa qindra vjet. Një komponent i rëndësishëm i këtij transformimi ka qenë shekullarizimi i këtyre rajoneve nëpërmjet krijimit të shtetit-komb modern. Kjo u realizua përmes një këputjeje të dhimbshme që përfshinte nënshtrimin kolonial, transferime masive të pasurisë tek fuqitë koloniale dhe shpesh shtypjen brutal të bazuar në një ideologji raciste liberalo-koloniale që e kuptonte “civilizimin” e popujve barbarë jo-evropianë si rolin e imperializmit perëndimor. Rreth 250 vitet e fundit kanë çrrënjosur rendet ligjore të shumëllojshme dhe kryesisht të decentralizuara të shoqërive muslimane, të cilat në përgjithësi ishin të mbështetura nga një etikë islame. Ndryshimet e bëra gjatë kësaj periudhe ndikuan jo vetëm në praktikat sociale, politike dhe ligjore të shoqërive muslimane, por ato gjithashtu rezultuan në adoptimin nga shumë elita muslimane të vlerave që zotëruesit e tyre kolonialë u sollën atyre.
Deri në ditët tona në mesin e shekullit të pesëmbëdhjetë (sipas kalendarit hixhrij), fillimin e shekullit të njëzetë e një, këto vlera janë përvetësuar aq thellë (disa mund të thonë sedimentuar) në mendjet e shumë muslimanëve sa mënyra të tjera të të parit të botës, si ajo në të cilën Sheriati luan një rol qendror në organizimin e një shoqërie muslimane, duken të panatyrshme, të sajuara, “mesjetare”, regresive dhe një mori epitetesh të tjera shumë problematike. Sekularizmi është bërë një normë kaq e padeklaruar e kohës sonë, saqë shumë veta tërhiqen nga sugjerimi i një vizioni alternativ të organizimit shoqëror. Kjo është thellësisht ironike nga këndvështrimi islam për të paktën dy arsye. Së pari, qendrat e reflektimit intelektual mbi themelet e mendimit perëndimor, universitetet, e njohin gjithnjë e më shumë kontingjentin e konsiderueshëm të ideve bashkëkohore perëndimore. Siguria në themelet e njohurive të krijuara nga Dekarti dhe besimi i përgjithshëm në përparësinë e arsyes që karakterizoi iluminizmin dhe lehtësoi projektin liberal-kolonial, tani i ka lënë vendin një akademie thellësisht të ndarë dhe një shoqërie më të gjerë të konsumuar gjithnjë e më shumë nga politika e identitetit dhe luftërat kulturore.
Kjo prirje duket, në veçanti në shkencat humane akademike, të ketë krijuar një sërë shkollash mendimi të pakuptueshme reciprokisht. Natyrisht, ka studiues që mbeten optimistë për koherencën e përgjithshme të mendimit bashkëkohor në Perëndim. Ata që janë ende të përkushtuar ndaj Iluminizmit nuk kanë arritur ende të njohin provincializmin intelektual të një projekti që mbijeton vetëm sot si një përpjekje neo-koloniale e mbështetur nga një kombinim i forcës brutale dhe sofistikës intelektuale; megjithatë alternativat relativiste që mbushin peizazhin postmodern duken shumë të lehta për t’u shndërruar në inkoherencë, dhe në mënyrë thelbësore për shoqërinë e gjerë, në pakuptimësi. Ose ndoshta, në mënyrë më bamirëse, kuptimi investohet thellë në atë që vetë këto sisteme të mendimit do të pranojnë se janë identitete të ndërtuara shoqërore me pak më shumë bazë se diskurset që i kanë gjeneruar ato në dekadat e fundit, të bazuara në idetë joshëse të nihilistëve vetëidentifikues si Mishel Foko.
Ku dhe si mund të gjenden dijetarë të besueshëm?
Ky kontekst nënvizon më tej nevojën për udhëheqje hyjnore në ato kohë që shumë veta e konsiderojnë thellësisht konfuze. Nëse pranojmë se autoriteti akademik është me rëndësi jetike, një pyetje e natyrshme shoqëruese është se ku mund të gjejmë studiues të besueshëm dhe si e gjykon njeriu i thjeshtë atë besueshmëri? Kjo është një pyetje që është bërë menjëherë më e lehtë dhe më e ndërlikuar nga përhapja e teknologjive të komunikimit, veçanërisht e internetit. Për personin mesatar, nuk ka mungesë të pretenduesve për dituri, puna e të cilëve është e aksesueshme në internet. Ashtu si me çdo lloj njohurie të specializuar, dijetarët e besueshëm të Islamit priren të jenë ata të njohur nga studiues të tjerë si autoritativë. Është funksion i reputacionit. Megjithatë, kjo potencialisht e komplikon problemin, pasi edhe këta studiues të tjerë duhet të njihen nga të tjerët. Në fund të fundit, studiues të besueshëm brenda çdo arene të ekspertizës do të shënohen në mënyra të caktuara. Për shembull, nëse ata janë të diplomuar në një fakultet islamik në një vend me shumicë muslimane siç është Universiteti i Ezherit dhe degët e tij të ndryshme, Universiteti Imam Muḥamed ibn Suud në Riad, Universiteti Islamik Ndërkombëtar i Malajzisë, Universiteti Islamik i Medines, dhe të ngjashëm—mund të pritet që ata të kenë një zotërim të mirë të traditës së diturisë islame. Por përveç këtyre qendrave të të mësuarit, gjithnjë e më shumë, po shfaqen institucione islame perëndimore, të cilat, ndërsa piqen, mund të pritet të trajnojnë studiues të një kalibri të krahasueshëm me ata të trajnuar në botën me shumicë muslimane. Me kalimin e kohës, mund të mos jetë e nevojshme të studiojmë jashtë Perëndimit që një dijetar të njihet si alim apo myfti serioz, megjithëse nuk më duket se jemi ende atje.
Të kesh këtë nivel trajnimi formal është një aspekt jashtëzakonisht i rëndësishëm i vlerësimit të një individi si dijetar në Islam, por vështirë se është i mjaftueshëm. Siç thoshte dijetari i madh indian Ebu Hasen en-Nedevi i diplomuar në institutin Neduet el-Ulema, “Tani keni mjetet për t’u bërë ulema”. Nënkuptimi ishte se nëse këta studentë të diplomuar do t’i kushtonin jetën e tyre dijes fetare dhe adhurimit, ata mund të aspironin të arrinin atë gradë. Ky është një dimension i rëndësishëm i diturisë islame që duhet mbajtur parasysh, veçanërisht duke pasur parasysh dobësinë relative të qendrave moderne të mësimit islam kur krahasohet me institucionet që udhëheqin botën në arsim si Harvardi apo Oksfordi. Në kurrikulën e modernizuar të institucioneve si Ezheri, i diplomuari tipik do të ketë ndjekur tre vitet e fundit të arsimit të mesëm i cili ofron një hyrje rigoroze në shkencat e Sheriatit, e ndjekur nga një “diplomë baçelor” katërvjeçare në një specializimi më të ngushtë të lëndëve islame.
Në institucionet perëndimore, ne zakonisht nuk i përshkruajmë mbajtësit e diplomës baçelor si studiues, por një i diplomuar nga një institut islamik shpesh përmendet si një alim ose dijetar islamik. Realiteti është se dijetaria e duhur islame lind nga një jetë kërkimi dhe përvoja, dhe kështu, ndërsa ne duhet të presim që dijetarët të jenë diplomuar nga një institucion madhor i mësimit fetar, ne gjithashtu duhet të presim shumë më tepër se kaq. Në Perëndim, për shembull, doktoratura është shpesh shenja dalluese e një studiuesi dhe ky standard gjithnjë e më shumë po miratohet edhe brenda botës muslimane. Edhe një herë, këto janë të gjitha konventa, dhe ato kanë të mirat dhe të këqijat e tyre. Për shembull, një doktoraturë në studimet islame nga një universitet perëndimor nuk është në asnjë mënyrë një tregues se një individ është alim, sepse studimet islame në universitetet perëndimore në masë dërrmuese vazhdojnë të mësohen në një regjistër laik – zakonisht trajtohet nga perspektiva e historisë intelektuale.
Kur bëhet fjalë për diturinë islame në botën islame, përkundrazi, infrastruktura e përpunuar e mësimdhënies dhe kërkimit pasuniversitar që është gjerësisht e disponueshme në Perëndim, krahas mundësive të karrierës postdoktorale që e bëjnë të realizueshme shfaqjen e dhjetëra mijëra studiuesve në baza të rregullta në akademinë perëndimore, mungojnë në botën islame për arsye të kufizimit ekonomik, por edhe mosinteresimit social dhe qeveritar, në mos pakujdesisë. Probleme të tilla janë më të mëdha sesa mund të trajtohen në artikullin aktual, por meritojnë reflektim shumë më të madh nga ana e muslimanëve bashkëkohorë.
Pavarësisht nga sfidat e mësipërme, dijetarët individualë islamë shpesh mund të njihen nga të dy sistemet nëse ata kanë një kombinim të trajnimit në një institut islamik dhe një doktoraturë në studimet islame në një institucion më laik. Një numër i ulemave të shquar në sferën publike në Perëndim gëzojnë një prejardhje të tillë intelektuale.
Por, përveç që shërbejnë si interpretues autoritativ të udhëzimit hyjnor, një dimension tjetër i rëndësisë së ulemave qëndron më pak në aftësitë e tyre juridike dhe më shumë në autoritetin e tyre si praktikues dhe përkrahës të një mënyre të veçantë të të qenit në botë. Një dijetar islam me të vërtetë është menduar të jetë trashëgimtar i diturisë së Profetit, por gjithashtu ka për qëllim të kryejë disa detyra të tjera profetike. Veçanërisht, një dijetar i vërtetë supozohet të mbajë standardet më të larta të sjelljes të ilustruara nga Profeti ﷺ. Për të qenë të qartë, një kuptim i shëndoshë sunit i Islamit përjashton mundësinë e pretendimit për të trashëguar dicka nga aksesi i drejtpërdrejtë i Profetit në shpallje. Një pamje e tillë do të kufizohej me blasfemin. Por nga ulematë pritet që t’i mbështesin normat islame në sjelljen e tyre personale. Kurani e përshkruan Profetin ﷺ si një shembull për të gjithë muslimanët:
“Ju, me të vërtetë, Pejgamberin e Perëndisë e keni shembull të mrekullueshëm, për atë që i druan Perëndisë dhe Ditës së Kijametit, dhe i cili e përmend shumë Perëndinë.” (Surja El-Ahzab, ajeti 21)
Ky emërim hyjnor i Profetit ﷺ si një shembull pasqyron me siguri njohjen hyjnore të nevojës së njerëzimit për udhërrëfyes nga mesi i tyre. Allahu thotë diku tjetër në Kuran:
Njerëzit nuk i pengon të besojnë, kur ju erdhi shpallja, (asgjë) përpos që thanë: “A mos vallë Perëndia e dërgon njeriun si pejgamber?” Thuaj: “Sikur engjëjt në Tokë të ecnin qetësisht, Na do t’u dërgonim atyre nga qielli engjëj – pejgamberë”. (Surja Isra, ajeti 94-95)
Qasja personale tek studiuesit është ideali, si për njohuritë e tyre ashtu edhe për shembullin e tyre moral. Megjithatë, në rastin fatkeq që dikush nuk ka qasje në studiues të tillë, por di arabisht, ka banka fantastike të fetvave në internet që mund të përdoren nga lexuesit arabë (dhe disa edhe nga lexuesit anglezë). Një nga më produktivët (Islamweb.net) gjithashtu ka një fetva nëse një laik mund të pranojë fetva nga faqet e internetit në internet. Përgjigja e tij është e parashikueshme pozitive. Megjithatë, fetvaja thekson rëndësinë e verifikimit të burimit të çdo fetvaje, dhe rrjedhimisht i referohet faqes “Rreth nesh” të Islamweb.net, e cila zbulon se institucioni financohet nga Ministria e Katarit për Vakëfjet dhe Çështjet Islame. Përkatësia e Katarit në një uebsajt të tillë do të thotë se dikush mund të duhet të jetë i kujdesshëm në lidhje me fetvatë që diskutojnë Katarin, duke pasur parasysh kufijtë relativë të shprehjes së lirë politike në pjesën më të madhe të Lindjes së Mesme. E njëjta gjë do të zbatohej për fetvatë e lëshuara nga Dār al-Iftā’ egjiptian, organi zyrtar që lëshon fetva në Egjipt, kur bëhet fjalë për fetva kundër kundërshtarëve politikë të shtetit. Në lidhje me këtë, vlen të përmendet Ibn Tejmija (vd. 728/1328), i cili thuhet se ka deklaruar: “Secili ka një pjesë të ixhtihadit për të kryer dhe ixhtihadi i njerëzve të thjeshtë është të zgjedhë kë të ndjekë”. Për shembull, nën kontrollin e hekurt të Princit të Kurorës të Arabisë Saudite, Muhamed bin Selman i cili profilizohet edhe si sekularizues, dhe për shkak të kësaj qasje, deklaratat e organeve saudite të fetvave duhet të lexohen me shumë kujdes. Unë do të argumentoja se kjo mund të jetë e vërtetë edhe për studiuesit perëndimorë që mund të rreshtohen me regjimet islamofobe në Perëndim, ose me regjimet autoritare në botën muslimane.
Ku janë dijetaret femra?
Në teori, dituria islame nuk është vetëm pronë e burrave. Në praktikë, kjo është një fushë tjetër në të cilën komunitetet muslimane duhet të rivlerësojnë prioritetet e tyre. Ka shumë pak alime femra në krahasim me ulematë meshkuj. Pjesërisht kjo mund të jetë për shkak të asaj që tashmë është diskutuar—mungesa e prestigjit shoqëror në diturinë islame. Shkak tjetër është mungesa e mundësive për trajnim për ulematë femra. Në mënyrë anekdotike, kjo mungesë duket të jetë e përhapur. Shumë studiues që unë njoh, të cilët kanë studiuar ose dhënë mësim në institute islame vetëm për femra, si në botën me shumicë muslimane ashtu edhe në Perëndim, janë ankuar për cilësinë e dobët të mësimdhënies në këto institucione në krahasim me cilësinë e trajnimit që ata kanë marrë në universitetet perëndimore. Studiues të tillë kanë sugjeruar që institucione të tilla nuk kanë ndërmend të nxjerrin studiues seriozë. Kjo natyrisht duhet të ndryshojë. Ka arsye të mira që ummeti musliman të vlerësojë trajnimin e dijetareve femra të cilat mund të marrin përsipër detyrën shumë të rëndësishme për të shërbyer si model për gratë dhe burrat. Kërkimi i diturisë është, sigurisht, një obligim i përgjithshëm dhe gruaja e Profetit dhe nëna e besimtarëve Aishja (Allahu qoftë i kënaqur me të), ishte një dijetare, juriste dhe myftije e njohur. Në të vërtetë, juristi i njohur hanbeli nga Damasku, Ibn Kajim el-Xhevzije , ishte vetëm një nga dijetarët e shumtë që e lavdëruan atë si një muftie të frytshme të fetvave.
As ajo nuk ishte e jashtëzakonshme në historinë islame. Siç e ka ilustruar vetë mësuesi im Shejh Muhamed Akram Nadwi në enciklopedinë e tij prej 40 vëllimesh të studiueseve femra të hadithit, kishte mijëra e mijëra gra nga e gjithë historia islame që shërbyen si studiuese të hadithit. Nga ana e saj, Nëna jonë Aishja lavdëroi gratë e Medinës për dëshirën e tyre për të kuptuar thellë fenë e tyre. Siç shënohet në Sahih el-Buhar, ajo tha: “Sa të shkëlqyera janë gratë e Ensarëve: ndrojtja e tyre nuk i pengoi ato të fitonin një kuptim të thellë të dinit të tyre.” Në ditët tona, grave u jepet mundësia për të marrë arsim të lartë në një mori fushash, por rrallëherë u jepet mundësia për të studiuar shkencat e Sheriatit në një nivel të avancuar. Siç u përmend, kjo ka të ngjarë të jetë një funksion i infrastrukturës së dobët për trajnimin e Sheriatit në të gjithë ummetin, dhe një fuqizim i përgjithshëm i kësaj infrastrukture nevojitet dëshpërimisht për të dyja gjinitë. Kjo shpresojmë se do të fillojë të korrigjojë mungesën mjaft ekstreme të eksperteve femra në shkencat e Sheriatit, të cilat janë diplomuar nga institutet islame.
Trajnimi i studiuesve femra ka shumë përfitime shtesë, sigurisht, të cilat jo të gjitha mund të hulumtohen në këtë punim. Për shembull, femrat dijetare islame ka të ngjarë të bëhen nëna që do të jenë domosdoshmërisht edukatore të fëmijëve që rritin. Ndërsa burrat kanë gjithashtu përgjegjësi për të edukuar fëmijët e tyre, veçanërisht kur rriten, përgjegjësia ligjore islame e baballarëve për të siguruar financiarisht familjet e tyre do të thotë se përfshirja e tyre e drejtpërdrejtë në arsim është zakonisht më pak e shpeshtë dhe më pak e gjerë se sa është rasti i nënave. Prandaj, për sa i përket numrave të papërpunuar, institucionet arsimore islame duhet t’i japin përparësi mundësive të grave mbi ato të burrave. Dhe ndonëse jo të gjitha nënat duhet të trajnohen për t’u bërë dijetare autoritare, ka qenë gjithmonë praktikë e ummetit musliman në periudhat e tij të fuqisë që t’u ofrojë grave mundësinë për t’u bërë ‘alime’ së bashku me ulematë që ia kushtojnë jetën e tyre përpjekjeve të tilla. Edhe një herë, përpjekje të konsiderueshme duhet të drejtohen për të ndryshuar praktikat mbizotëruese brenda komuniteteve tona. Duke pasur parasysh neglizhencën që ne si ummet i kemi treguar arsimit islam në përgjithësi, një riorientim i tillë duhet të ndodhë në të gjithë botën. Vetëm atëherë mund të shpresojmë për shfaqjen e dijetarëve që adresojnë nevojat e ummetit, qofshin ata meshkuj apo femra.
Po sikur ulematë t’i gabojnë gjërat?
Ndryshe nga Profeti ﷺ, asnjë dijetar nuk mund të presë që të marrë shpallje që i korrigjon ata nëse bëjnë gabime. Kështu, pritshmëritë që kanë muslimanët nga ulematë e tyre duhet të zbuten nga ky realizëm. Kjo duhet të praktikohet në të paktën tre nivele. Së pari, pavarësisht nga respekti i jashtëzakonshëm i ulemave, muslimanët nuk duhet t’i vendosin në piedestale që i vendosin përtej gabimit ose korrigjimit. Së dyti, muslimanët duhet të falin gabimet e ulemave tanë tepër njerëzorë, në rastet kur ata kanë bërë gabime të qarta, por kanë treguar se e kanë parë gabimin e rrugës së tyre. Së treti, ne duhet të pranojmë se dijetarët mund të ndryshojnë mes tyre për atë që Islami kërkon në lidhje me një situatë të caktuar, kështu që ajo që një person mund të konsiderojë një gabim, thjesht mund të pasqyrojë gjykimin e konsideruar të një dijetari.
Ulematë më të hershëm të umetit tonë ishin shumë të vetëdijshëm se ata ishin qenie njerëzore që mund të bënin gabime dhe jo profetë të mbrojtur hyjnisht nga gabimet. Është transmetuar nga një numër i muslimanëve të hershëm, duke përfshirë imamin e madh medinas dhe themeluesin e njërës nga shkollat juridike, Malik ibn Enes, se: “Ne mund të pranojmë ose refuzojmë deklaratat nga të gjithë, përveç Profetit ﷺ”. Me fjalë të tjera, ndërsa ne e pranojmë pa kushte gjithçka që na mësoi Profeti ﷺ, duke pasur parasysh aftësinë e tij si i Dërguar i Zotit, një pranim i tillë i pakushtëzuar nuk i shtrihet askujt tjetër. Të gjitha pikëpamjet e tjera duhet të vlerësohen si të shëndosha ose ndryshe në lidhje me përputhjen e tyre me mësimet e Profetit ﷺ. Nëse del një dijetar i cili ushtron gjykimin e tij dijetar (ixhtihadin) dhe arrin në një përfundim problematik – duke argumentuar, për shembull, se vera ose mishi i derrit mund të konsumohen nga muslimanët pa kualifikim – ndjekësit e tyre mund të mos i ndjekin ato, pasi vendime të tilla njihen si çështja e domosdoshme të jetë e ndaluar, në këto raste, në Kuran.
Kjo është bërë edhe më e rëndësishme në kohën tonë për shkak të dobësimit të institucioneve të autoritetit fetar islam, veçanërisht në vazhdën e kolonializmit dhe rënies së një kalifati islamik të krijuar siç duhet. Procesi ka qenë i mprehtë në disa kontekste, dhe më gradual në të tjera, por ne të gjithë mund të pranojmë se ulematë nuk kanë një autoritet të madh shoqëror ose politik në shumicën e shoqërive bashkëkohore muslimane. Kjo shënon një ndryshim dramatik të fatit në krahasim me realitetin historik në të cilin ulemaja mund të krijonte ose të thyente sundimtarët, duke përfshirë kalifin. Edhe në përsëritjen më të fundit të kalifatit, nën sundimin e osmanëve (1341-1924), ulematë ushtronin vazhdimisht pushtetin e tyre për të hequr një kalif dhe për ta zëvendësuar atë me një kandidat më të përshtatshëm. Kjo nuk mund të ëndërrohet në asnjë shtet musliman sot. Kjo shkallë e autoritetit u njoh në diturinë islame që nga kohët më të hershme dhe gjatë shekujve, siç ilustrohet nga thënia e mëposhtme nga Ibn Kajim el-Xheuzije:
“Qëndrimi i saktë është se sundimtarët duhet t’u binden vetëm për aq sa ata lëshojnë urdhra që janë në përputhje me mësimet e Kuranit dhe sunnetit. Rrjedhimisht, [obligimi] për t’iu bindur atyre rrjedh nga [obligimi] për t’iu bindur dijetarëve. Sepse bindja duhet të bëhet vetëm në ato çështje që dihet se janë të drejta dhe ato që obligohen me dije. Pra, ashtu siç bindja ndaj ulemave rrjedh nga bindja ndaj të Dërguarit ﷺ, po ashtu bindja ndaj sundimtarëve rrjedh nga bindja ndaj ulemave. Pasi që praktikimi i Islamit mund të realizohet plotësisht vetëm përmes dy grupeve të njerëzve: dijetarëve dhe sundimtarëve; dhe meqenëse të gjithë njerëzit janë pasuesit e tyre, lulëzimi i kësaj bote arrihet vetëm përmes lulëzimit të këtyre dy grupeve, dhe prishja e tij është përmes prishjes së tyre. Siç kanë thënë Abdullah ibn el-Mubarak dhe paraardhësit e tjerë: Ka dy lloje njerëzish, të cilët nëse lulëzojnë, njerëzit do të lulëzojnë dhe nëse janë të shthurur, njerëzit do të prishen. Ai u pyet: “Kush janë ata?” Ai u përgjigj: “Sundimtarët dhe ulematë”.
Pse ishte i rëndësishëm një pozicion i tillë autoriteti? Siç e ilustron koha në të cilën jetojmë, heqja e ulemave ka qenë pjesë përbërëse e heqjes së Islamit si një forcë normative në shoqëri në përgjithësi. Është e vërtetë se në pjesën më të madhe të botës islame sot, mund të gjenden institucione relativisht të gjalla të dijetarëve që kanë kultivuar studime në shkencat islame. Por pa themele strukturore që mbështesin një matricë socio-kulturore islame të mbështetur nga pushteti politik, dhe në të vërtetë, duke formuar bazën e një pushteti të tillë, këto dukuri mbeten të brishta dhe mund të çrrënjosen lehtësisht, siç kërkojnë normat laike hegjemoniste të kohës sonë. Kjo është arsyeja pse, si një çështje e konsensusit të gjatë në Islamin Sunit, është një detyrim për autoritetet politike që të respektojnë normat islame.
Në shumë vende muslimane, institucionet e ulemasë janë komprometuar rëndë nga ngritja e shtetit-komb. Shtetet si Egjipti, Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe ofrojnë shembuj të qeverive që kanë arritur të sjellin pjesë të rëndësishme të klasave të dijetarëve nën kontrollin e shtetit. Në kontekste të tilla, siç ka sugjeruar Jonathan A. C. Brown, njeriu duhet të jetë jashtëzakonisht i kujdesshëm për t’i marrë si autoritative deklaratat e ulemave në çështjet politike, të cilat ka të ngjarë të komprometohen nga vartësia e tyre politike. Kjo nuk do të thotë se fetvatë e këtyre dijetarëve për mënyrën e kryerjes së namazit duhet të refuzohen. Në raste të tilla, njerëzit e thjeshtë në përgjithësi mund të supozojnë se po i përcjellin me besnikëri vendimet e fikhut. Megjithatë, aty ku çështjet bëhen më politike, siç është mbështetja e tyre për shtypjen e diktatorëve, ose legjitimimi i tyre për normalizimin e marrëdhënieve me Izraelin, ndërkohë që ai është i angazhuar në një pushtim kolonial, i cili në mënyrë periodike hedh raketa mbi popullin e pambrojtur të Palestinës, të tillë ‘ulema’ duhet të shmangen si burime udhëzimi në këto arena.
Dikush mund të pyesë nëse një sjellje e tillë nga ana e disa ulemave e dëmton apo jo besueshmërinë e ulemave në tërësi. Pjesa e mëparshme e këtij artikulli vërtetoi se dijetarët janë të domosdoshëm për të fituar një kuptim të shëndoshë të dinit tonë, veçanërisht në periudhat e tranzicionit si sot. Disa njerëz padyshim që do të kenë një ndjenjë zhgënjimi nga shfaqja e ulemave të komprometuar politikisht. Është e natyrshme që njerëzit të ndihen dyshues ndaj grupeve në lidhje me të cilët dëgjojnë raporte negative, dhe fatkeqësisht është gjithashtu e zakonshme që qeniet njerëzore të përgjithësojnë raporte të tilla kur kanë pak përvojë të drejtpërdrejtë me grupin e raportuar. Në të vërtetë, dikush mund të argumentojë se kështu vepron islamofobia globalisht.
Megjithatë, siç pohoj unë në një libër që shikon mënyrën se si disa ulematë janë përfshirë në politikën e revolucioneve arabe dhe pasojat e tyre gjatë dekadës së fundit apo më shumë, ndërsa ka ulema që janë komprometuar nga shoqërimet e tyre me regjimet shtypëse sot, ka pak kuptim të përgjithësohet për shumicën dërrmuese të ulemave. Shumica ose qëndrojnë larg sferës së diskutueshme të politikës duke pasur parasysh rreziqet e opozitës, ose përndryshe kritikojnë me zë të lartë qëndrimet problematike të numrit relativisht të vogël të ulemave që kanë hedhur poshtë fatin e tyre me regjimet autoritare. Kjo nuk do të thotë se rëndësia e dhënë nga shtetet për këta “ulema’ të sulltanit”, siç quhen ndonjëherë, nuk është problem. Kjo situatë duhet të korrigjohet përmes një procesi reformash politike, në të cilin këto shtete, nëpërmjet mjeteve të duhura islame, transformohen në shtete me qeveri të përgjegjshme – një proces në të cilin udhëheqja e dijetarëve do të kishte luajtur historikisht një rol vendimtar.
Burime të pagabueshme, njerëz të gabueshëm
Në kontrast me opinionet e qenieve njerëzore të gabueshme, qofshin ata të ditur apo ndryshe, muslimanët e njohin Kuranin dhe Sunetin si burime të pagabueshme të udhëzimit. Kjo do të thotë se muslimanët, pavarësisht se nuk kanë njohuri të pagabueshme për çdo mundësi interpretuese të çdo ajeti kuranor dhe hadithi, mund të njohin veçoritë e gjera të besimit dhe praktikës së obiguar nga këto burime. Në përgjithësi, sunitët pajtohen se çdo mendim që rezulton të jetë i zakonshëm në katër medhhebet mund të ndiqet në mënyrë legjitime pa polemika. Për hollësitë më të imta të interpretimit, si për shembull se cila nga mënyrat e fshirjes së kokës synonte Allahu në Kuran, apo edhe se Ai kishte për qëllim vetëm një interpretim të vetëm, ne nuk mund të pretendojmë siguri. Gjithçka që mund të pretendojmë është siguria rreth fakteve më të përgjithshme. Në rastin që sapo u përmend, për shembull, ne mund të pretendojmë me siguri, sipas dijetarëve, se Kurani kërkon që ne të fshijmë kokën në një farë mënyre gjatë marrjes së abdesit, megjithëse nuk mund të jemi më specifik se kaq.
Historikisht, veçoritë e gjera të besimit dhe praktikës që sapo përmendëm kanë formuar bazën e një projekti qytetërues islamik. Projekte të tjera qytetëruese, si ato të Perëndimit, karakterizohen në mënyrë të ngjashme nga mosmarrëveshje të mëdha mbi detajet më të imta të sipërmarrjeve të tyre. Ne i shohim këto mosmarrëveshje të luajtura çdo ditë në polemika sociale, politike dhe kulturore. Ato debatohen dhe analizohen pa fund në universitete, për shembull. Megjithatë, këto mosmarrëveshje kryesisht lihen mënjanë kur duhet të përballen kërcënimet ekzistenciale politike ose ideologjike.
Fakti që dijetarët synohen të jenë pika referimi autoritare për muslimanët e thjeshtë, të cilët mund ta gjejnë veten të hutuar në “perspektivën islame” për një çështje të caktuar, nuk e mohon faktin që ulemaja janë vetë qenie njerëzore të gabueshme. Kjo është një pikë që duhet përsëritur duke pasur parasysh se sa zakonisht qeniet njerëzore priren të kenë besim absolut te njerëzit e tjerë kur bëhet fjalë për çështje shpirtërore. Ulematë janë po aq të gabueshëm sa çdo lloj specialisti tjetër. Njohuritë e specializuara të një këshilltari apo inxhinieri financiar nuk përjashtojnë mundësinë që ata të bëjnë gabime, qoftë edhe të mëdha. Një mjek ose avokat mund të vuajë nga harresa ose të mos veprojë me qëllimet më të mira, pavarësisht betimeve të tyre për të mos bërë asnjë dëm ose për të respektuar ligjin. Ata janë, në fund të fundit, qenie njerëzore, dhe për këtë arsye duhet të ekzistojnë mekanizma për llogaridhënien dhe korrigjimin e gabimeve. Për neglizhencë mjekësore për shembull, ekzistojnë rregullore që lejojnë kthimin në sistemet ligjore moderne. Kjo është shpesh më pak e disponueshme në rastet që tani ndonjëherë referohen si “abuzimi shpirtëror”, për shembull. Në mungesë të mekanizmave të tillë për korrigjim, kërkohet vigjilencë dhe komunitetet muslimane janë të detyruara të gjejnë mënyra për të balancuar nderimin për specialistët e tyre fetarë me njohjen se ata ndonjëherë janë tepër njerëzorë në dobësinë e tyre.
Nga ana tjetër, në shumë nga komunitetet tona në botën moderne, problemi nuk është nderimi i panevojshëm, por aspak nderimi. Ekziston një nevojë e dëshpëruar që muslimanët ta marrin seriozisht trajnimin fetar, t’i japin atij njohje dhe prestigj shoqëror të tillë që të tërheqë mendje të talentuara të aftë për të zhvilluar nivelet e ekspertizës që na nevojiten në komunitetet tona në nivel lokal, kombëtar dhe transnacional. Siç u theksua tashmë, muslimanët modernë e kanë neglizhuar mjerisht detyrën e tyre fetare për të zhvilluar atë lloj ekspertize fetare në komunitetet tona që do të ndihmojë në adresimin e pyetjeve që njerëzit kanë për një sërë çështjesh bashkëkohore. Kërkohet një përpjekje e përbashkët për të zhvilluar institucione të fuqishme që mund të prodhojnë njohuritë e nevojshme shkencore për të adresuar llojet e çështjeve me të cilat përballemi si komunitet. Çdo anëtar i komunitetit ka një rol për të luajtur në këtë proces.
Kjo nënkupton njohjen dhe respektimin e diturisë islame si një sipërmarrje të cilës dijetarët e mundshëm janë në gjendje dhe të gatshëm t’i përkushtojnë arsimimin e tyre dhe karrierën pasuese. Shumë shpesh në komunitetet tona, ata që ia kanë kushtuar jetën e tyre mësimit islam, shihen me përçmim si të dështuar që nuk mund t’ia dalin në fusha më prestigjioze. Kjo nga ana tjetër i kontribuon një rrethi vicioz në të cilin arsimimi i ulemasë së ardhshme bëhet pronë e studentëve më pak të aftë, ndërsa më të talentuarit përfundojnë në fusha “laike” si mjekësia dhe ligji. Këto tendenca, duke marrë parasysh variacionet lokale, janë të vërteta në një shkallë të gjerë që përfshinë tërë ummetin, dhe pasojat e tyre gjatë disa gjeneratave të fundit kanë përfshirë zvogëlimin e përkushtimit të shumë muslimanëve ndaj traditës së tyre fetare, si dhe shfaqjen e një klase dijetarësh e cila shumë shpesh nuk është në gjendje të përballojë barrën e sfidave me të cilat përballet ummeti.
“Trashëgimtarët e profetëve”
Është thuajse e pamundur të diskutohet për rolin e djetarëve pa iu referuar hadithit të ndritshëm të Profetit ﷺ në lidhje me kërkimin e diturisë së shenjtë. I transmetuar në koleksione të shumta të haditheve, si dhe në koleksionin popullor Rijad es-Salihin të imam Neveviut, ky hadith përbën një shtyllë qendrore në kuptimin tonë se kush janë ulematë dhe barrën e rëndë morale që duhet ta mbartin mbi supet e tyre. Sipas këtij transmetimi, Profeti ﷺ ka thënë:
“Kush ecën në një rrugë në të cilën kërkon dituri, Allahu ia lehtëson rrugën për në Xhenet. Vërtet, engjëjt i ulin krahët në shenjë miratimi të atij që kërkon dituri. Për të falje kërkojnë banorët e qiejve dhe të tokës, madje edhe peshqit në thellësi të detit. Epërsia e dijetarit ndaj adhuruesit është si epërsia e hënës ndaj yjeve. Vërtet, dijetarët janë trashëgimtarë të pejgamberëve dhe profetët nuk lënë pas as dinarë e as dirhemë, por dije. Pra, kushdo që e fiton atë, me të vërtetë ka fituar një pjesë të madhe.”
Ajo që ky hadith përcjell në terma të gjerë është virtyti i jashtëzakonshëm i ndjekjes së diturisë së shenjtë dhe grada e madhe e atyre që e fitojnë atë për arsyet e duhura. Fakti që qëllimet janë shumë të rëndësishme ilustrohet në mënyrë të habitshme në një hadith tjetër që shërben si një paralajmërim i tmerrshëm për ata që do të ndjekin diturinë e shenjtë të dinit tonë për arsye të kësaj bote. Në një hadith më të gjatë që gjendet gjithashtu në Rijad es-Salihin, Profeti ﷺ flet për një skenë në Ditën e Ringjalljes. Ai shprehet:
“Një njeri që kishte fituar dhe dhënë njohuri dhe kishte lexuar Kuranin do të sillet përpara. Allahu do t’ia përkujtojë atij të mirat që ia kishte dhuruar dhe njeriu do t’i pranojë ato. Pastaj Ai do ta pyesë: “Çfarë bëre për të shprehur mirënjohjen për këto favore?” Burri do të përgjigjet: “Unë fitova dituri dhe e mësova atë dhe lexova Kur’anin për hirin Tënd.” Allahu do t’i thotë: “Ti ke gënjyer. Ti e fitove diturinë që njerëzit të të quajnë njeri të ditur dhe ti lexon Kuranin që ata të të quajnë recitues dhe ata e kanë bërë këtë.” Pastaj do të jepet një urdhër dhe ai do të tërhiqet zvarrë për fytyrën e tij dhe do të hidhet në Xhehenem.”
Është e qartë se roli i trashëgimtarëve të profetëve nuk duhet marrë si i lehtë. Me qëllimin e duhur, ndjekja e diturisë është vepra më e virtytshme; por me qëllime të pahijshme, dikush mund të jetë i destinuar për në Zjarr – Allahu ﷻ na ruajt. Pavarësisht nga ky realitet kyç, ulematë mbeten të domosdoshëm për një kuptim të duhur të Islamit.
Përmbyllje
Në këtë artikull, jam munduar të shpjegoj se çfarë roli duhet të luajnë dijetarët në lehtësimin e jetës shpirtërore të umetit musliman. Unë u përpoqa t’i përgjigjem një grupi shqetësimesh nëse dijetarët vazhdojnë të kenë ndonjë rëndësi në ditët e sotme. Ulematë janë trashëgimtarë të Profetit ﷺ në ofrimin e udhëzimeve për muslimanët në lidhje me mënyrën se si ata mund t’i përmbahen më mirë Kuranit dhe Sunetit. Muslimanët e kanë njohur historikisht se si dhe pse ulematë i shërbejnë këtij roli vendimtar shoqëror dhe shpirtëror në komunitetet e tyre. Megjithatë, ky kuptim është sfiduar nga kolapsi sistematik i infrastrukturës civilizuese islame në shekujt e fundit. Kjo gjendje e ummetit ofron kontekstin vendimtar në të cilin u ngritën në radhë të parë pyetjet rreth rëndësisë së ulemave.
Muslimanët si komunitet duhet të arrijnë të kuptojnë rëndësinë e ndërtimit të institucioneve që kujdesen drejtpërsëdrejti për trajnimin dhe zhvillimin e dijetarëve. Rindërtimi i infrastrukturës islame që dikur i shërbente këtij qëllimi është çelësi për rikthimin e autoritetit të dijetarëve. E njëjta infrastrukturë duhet të shërbejë gjithashtu për të prodhuar dijetare femra të cilat mund të sjellin perspektiva unike dhe gjithashtu të shërbejnë si modele të të mësuarit dhe devotshmërisë për umetin siç thotë Kurani për Merjemen dhe gruan e faraonit. Duhet gjithashtu të dihet fakti se ulematë janë qenie njerëzore të gabueshme dhe se asnjë musliman nuk lirohet kurrë nga përgjegjësia individuale para Allahut.
Shpresoj që reflektimet e mësipërme të kenë përcjellë aktin sfidues balancues në të cilin muslimanët modernë duhet të angazhohen kolektivisht për të filluar të korrigjojnë gjendjen e tyre shpirtërore. Ata në të njëjtën kohë duhet të respektojnë ulematë e tyre si fenerë udhëzimi duke qenë të vetëdijshëm për dobësinë e tyre aktuale si klasë shoqërore dhe dobësinë e tyre të mundshme njerëzore si individë. Për më tepër, komunitetet muslimane duhet të shprehin respektin e tyre ndaj këtyre “trashëgimtarëve të profetëve” pavarësisht se kanë kaluar breza duke ulur vlerën e tyre shoqërore. Në vend që të vazhdojnë në neglizhencën sistematike të mësimit islamik, muslimanët modernë duhet ta njohin Islamin si një kornizë diskursive për të kuptuar botën përreth tyre në një mënyrë që përputhet me shpalljen hyjnore të marrë nga Profeti Muhamed ﷺ si udhërrëfyes për njerëzimin në të gjitha epokat e mëvonshme. Me fjalë të tjera, ne kemi nevojë për një ringjallje të re të shkencave fetare për kohën tonë. Ky është një obligim urgjent i përbashkët, të cilin umeti ka dështuar ta mbajë, duke e vendosur potencialisht komunitetin global musliman në një gjendje mëkati derisa të përmbushet. E vetmja pyetje që mbetet është nëse ummeti është i gatshëm t’i kushtojë kësaj detyre të rëndësishme vëmendjen që meriton.
Solli në shqip:
Nisma për zhvillimin e predikuesve – thirrësve | Thirrja.org
