Hatib el-Bagdadi ka një libër ku ndër të tjera këshillon ata që përcjellin hadithet, pa u zhytur në fikhun (kuptimin) e tyre, që t’i kushtojnë rëndësi Usuli Fikhut, sepse pikërisht duke mos njohur këtë disiplinë u kanë ardhur dhe kritikat nga të tjerët.
Ndërkohë Usuli Fikhu nuk vlen vetëm për të kuptuar sa më mirë ajetet dhe hadithet dhe për të deduktuar prej tyre dispozitat përkatëse për çdo çështje me të cilat përballen njerëzit në çdo kohë dhe vend, por edhe për të kuptuar fjalët e dijetarëve, së pari për të mos i trajtuar ato si shpallje hyjnore dhe së dyti për të kuptuar thelbin dhe arsyen e tyre sheriatike.
Trajtimi sipërfaqësor i teksteve fetare nuk prek vetëm ajetet dhe hadithet, por edhe fjalët e dijetarëve. Dhahirizmi (apo literalizmi) nëse do të kishte hajër në të, nuk do të kishte qenë shkolla juridike islame me më pak dijetarë, aq sa thuhet se po të mos kishte qenë Ibn Hazmi (v. 456 h.) që la libra të shkruar në këtë drejtim, ajo do të ishte tretur dhe harruar.
Por Ibn Hazmi ishte një nga kolosët e radhë të dijes në historinë islame, për nga inteligjenca dhe njohuria e gjerë që e karakterizonte, e megjithatë zor se gjen sot apo në historinë islame njerëz që të identifikohen me shkollën e tij, edhe pse sigurisht që ka të tillë.
Dhe kjo sepse vetë koncepti literal apo sipërfaqësor e aparancial mbi të cilën bazohet ky mendim e kufizon dimensionin e shpalljes dhe e ngurtëson atë, duke e zhveshur në një farë mënyre nga thellësia që duket qartësisht se e karakterizon.
Kur Profeti (alejhi selatu ue selam) thoshte se përcillni prej meje fjalët që dëgjoni, sepse ndoshta atyre që u përcillet mund të kuptojnë më shumë se sa ata që e dëgjojnë, apo kur lutej për Ibn Abasin që Allahu t’i dhuronte fikh (kuptim të thellë) në fe, apo kur ai thoshte se i ishin dhuruar fjalë përmbledhëse apo kur ai e krahasonte dijen që solli me shiun dhe njerëzit që përfitonin ose jo prej saj me tokën pjellore, atë të shterpë dhe argjilore, sigurisht që nuk kishte aspak për qëllim dhahirizmin (literalizmin).
Sheriati apo burimet e tij hyjnore janë si pema që lëshon fryte dhe çdo vit ndërron gjethet që bëhen ushqim për të edhe kur kalben, ndërkohë që rrënjët dhe trungu i saj vetëm rriten dhe lëshojnë degë të reja, pa lëvizur nga tabani ku ajo qëndron.
Opinionet dhe qëndrimet e dijetarëve apo fetvatë e tyre nuk janë as rrënjët dhe as trungu i kësaj peme, por janë frytet dhe gjethet. Kështu ka qenë gjithmonë dhe mbi këtë koncept, ku bëhen bashkë qëndrueshmëria dhe epshmëria, është zhvilluar Fikhu Islam, apo Jurisprudenca Islame, për gjatë gjithë historisë së saj që nga koha e sahabëve e deri më sot.
Fanatizmi mbas literalizmit sipërfaqësor për thëniet dhe fetvatë e dijetarëve dhe ikja nga thelbi i tyre konteksual, është stanjacion që Sherati nuk e pranon dhe që dëmton nevojën e njerëzve për orientimin sheriatik që ata kanë nevojë në kohë reale.
Shumë njerëz janë fanatikë pas thënieve të disa prej dijetarëve, nisur nga qëllimi i mirë dhe nga admirimi dhe besimi që kanë tek ata, duke menduar se po ecin në gjurmët e tyre dhe duke mos njohur thelbin dhe shpirtin që i karakterizonte, ata ngelen në fakt peng të fjalëve të tyre dhe humbasin frymën dhe metodën nga e cila buronte produkti i tyre. Kjo është njëlloj si të jesh fanatik ndaj veglave të trashëguara të prodhimit, edhe pse ato kanë shekuj që janë shpikur, dhe të mos ndjekësh shpirtin dhe frymën krijuese që i nxori ato në dritë.
P.sh. Ibn Tejmije -rahmet pastë- është ndoshta sot dijetari më i referuar dhe i keqkuptuar njëkohësisht, në mes atyre që duan të përfitojnë nga shpirti dhe fryma e tij krijuese dhe deduktive dhe atyre që mbeten shpesh peng dhahirist i fjalëve të tij, pa depërtuar në thelbin e tyre dhe metodologjinë që i prodhoi ato. Dhe si Ibn Tejmije ka plotë të tjerë, më të hershëm dhe më të vonshëm, që fjalët dhe fetvatë e tyre trajtohen si të ishin vetë shpallja hyjnore e sapo zbritur apo ixhma i pakundërshtueshëm i dijetarëve!
Rrota e historisë dhe pesha e saj është aq e madhe dhe e fuqishme sa nuk e ndal dot njeri, ndërkohë dhe ndryshimi është i pashmangshëm, por sfida më e madhe për hoxhallarët nuk është vetë ndryshimi, por kahu dhe drejtimi që ai merr. Pikërisht këtu qëndron edhe roli i dijetarëve në çdo kohë, që t’iu përgjigjen në kohë dhe vend ndryshimeve duke i orientuar ato drejt së mirës dhe asaj që i pëlqen Zotit, përndryshe orientimin e tyre do ta bëjnë të paditurit dhe të devijuarit.
