Bazuar në konceptimet e ngushta të rolit, sferave dhe funksioneve të këshillimit në jetën islame, që kemi pasur rastin t’i diskutojmë dhe hedhim poshtë, interpretimi dhe zbatimi i teksteve tradicionale kanë tentuar gjithashtu të ngushtojnë rrethin e personave që kanë të bëjnë me procesin këshillues. Në të vërtetë, ka prej tyre që kanë pohuar se urdhri i Zotit ndaj Pejgamberit (a.s.) për “t′u këshilluar me ta, në të gjitha çështjet me interes publik”, nuk iu drejtua askujt tjetër, përveç Umer Ibn ’ul-Hattabit dhe Ebu Bekrit.
El-Hafiz ibn Haxheri thotë: “Es-Suhejli i ka atribuar Ibn Abbasit deklaratën se këshillimi duhej të kufizohej tek Ebu Bekri dhe Umeri”. Pastaj ai vazhdon: “Kam gjetur mbështetje për këtë atribut, në një zinxhir të besueshëm transmetimi, në veprën Fada’il ‘us-sahabah të Asad ibn Musës dhe në veprën El-Ma‘rifa të Ja‘kub ibn Sufjanit. Sipas traditës në fjalë, dikur Pejgamberi (a.s.) i tha Ebu Bekrit dhe Umerit: “Nëse dy prej jush do të pajtoheshin për një çështje të caktuar, unë nuk do të sfidoja asnjë këshillë që mund të më jepnit”.¹
Megjithatë, kjo [llogari] nuk siguron asnjë bazë për kufizim² , domethënë për pohimin se këto fjalë ishin të vërteta vetëm për Ebu Bekrin dhe Umerin dhe asnjeri tjetër”.
Sa i përket gjyqtarit Ibn ’ul-Arabi, pozita e tij për këtë çështje është e pashmangshme, kur thotë: “Ata që përmenden nga urdhri i Zotit, për t’u këshilluar me ta në të gjitha çështjet me interes publik, ishin të gjithë sahabët e Pejgamberit”.³ Pastaj ai vazhdon të hedhë poshtë pretendimin e atyre që pohojnë se këto fjalë të Pejgamberit ishin vetëm për Ebu Bekrin dhe Umerin, duke thënë: “Nuk mund të ketë dyshim, por ata [Ebu Bekri dhe Umeri] ishin mjaft të denjë të konsultoheshin nga Pejgamberi (a.s.) dhe se ata kishin më shumë të drejtë për këtë privilegj (sesa të tjerët), megjithatë nuk kufizohet vetëm tek ata. Përkundrazi, ky është thjesht një pohim, sepse ne gjejmë qartë në biografitë e Pejgamberit, se njëherë u tha shokëve të tij: – Më këshilloni në shtëpi!”⁴
Edhe sikur shembulli i përmendur këtu nga Ibn ’ul-Arabiu të ishte e vetmja dëshmi në dispozicionin tonë, do të ishte e mjaftueshme të mohohej deklarata se Ebu Bekri dhe Umeri ishin dy individët e vetëm, me të cilët u udhëzua Pejgamberi (a.s.) për t’u konsultuar. Gjithashtu, do të ishte e mjaftueshme, për të treguar se Pejgamberi konsultohej me të gjithë sahabët e tij.
Me fjalë të tjera, këshillimet e tij nuk ishin të kufizuara tek Ebu Bekri dhe Umeri, as te ndonjëri nga shokët e tij. Përkundrazi, Pejgamberi (a.s.) u konsultua me të gjithë shokët e tij, pa përjashtim.
I Dërguari i Zotit u konsultua me shumë nga sahabët e tij. Ndonjëherë e bënte këtë nga minberi, ku u drejtohej qindra njerëzve. Në raste të tjera, kërkonte këshillën e atyre që ishin të pranishëm, ose të atyre që ishin me të në një udhëtim. Ai konsultohej me të tjerët individualisht, dhe, herë pas here, me dy, tre ose katër persona në të njëjtën kohë. Ne kemi histori të bollshme, në të cilat ai shqiptonte fjalët: “Më këshilloni, o njerëz!”, ose fraza të tjera me një kuptim të ngjashëm. Për më tepër, raste të tilla, disa prej të cilave janë cituar gjatë këtij studimi, gjenden në botime të mirënjohura, nga përmbledhjet e haditheve dhe biografia e Pejgamberit (a.s.).
Dy ajetet kuranore që përbëjnë bazën e praktikës këshilluese, përkatësisht ajeti 3:159: “Konsultohu me ta në të gjitha çështjet me interes publik” dhe ajeti 42:38, që flet për ata, “qëllimi i të cilëve, në të gjitha çështjet me interes të përbashkët, është këshillimi mes tyre”, po ashtu ofrojnë bazën për një kuptim të gjerë të këshillimit dhe gamën e zbatueshmërisë së tij. Siç u tha më lart, konteksti për ajetin e parë thotë: “Dhe, me vullnetin e Zotit (o Pejgamber), ji i mirë me shokët e tu! Sepse, po të ishe i ashpër, do të ishin larguar prej teje. Fali, pra, dhe lutu që ata të falen! Dhe këshillohu me ta në të gjitha çështjet me interes publik!”
Nuk mund të ketë dyshim, pra, se ata me të cilët i Dërguari i Zotit u udhëzua për të marrë këshilla, ishin të njëjtët individë të përmendur në të gjithë pasazhin në tërësi.⁵
Këta janë njerëzit që ai i kishte trajtuar me butësi nga mëshira e Zotit dhe, nëse ai nuk do të kishte bërë ashtu, ata do të ishin larguar prej tij. Në mënyrë të ngjashme, këta janë njerëzit që Zoti e kishte urdhëruar t’i falte dhe për faljen e të cilëve ai ishte udhëzuar të lutej.
Përemri “ata” i referohet një grupi njerëzish, domethënë sahabëve të Pejgamberit (a.s.) dhe komunitetit të atyre që kishin vendosur besimin tek ai, si i Dërguari i Zotit.
Për më tepër, ajo që është thënë më sipër për ajetin e parë, vlen edhe për të dytin. Me fjalë të tjera, njerëzit që përshkruhen si ata, “qëllimi i të cilëve (në të gjitha çështjet me interes të përbashkët) është këshillimi mes tyre”, janë të njëjtët njerëz që kanë arritur besimin dhe e kanë vendosur besimin e tyre në Zot, të cilët “shmangin mëkatet më të tmerrshme”, të cilët i janë përgjigjur thirrjes së Zotit, që janë të vazhdueshëm në lutje dhe që shpenzojnë për të tjerët nga furnizimi që Zoti u ka dhënë atyre. Prandaj, nuk ka kuptim të interpretohet se disa fraza nga ky pasazh janë të aplikueshme për të gjithë besimtarët e komunitetit dhe të tjerat vetëm për individë të veçantë. Siç kemi vënë në dukje, tekste me një import të gjerë duhet të interpretohen duke u zbatuar gjerësisht, deri sa nuk paraqiten provat që tregojnë se ata kanë një aplikim më të kufizuar.
Barazia e burrave dhe grave në procesin këshillues
Gratë përfshihen së bashku me burrat në procesin e këshillimit. Atyre u është adresuar përgjegjësia në lidhje me këtë, në të njëjtin nivel me burrat. Në të vërtetë, ky është një parim që zbatohet për të gjitha ligjërimet juridike dhe për të gjitha përgjithësimet juridike, nëse nuk ka dëshmi specifike në mbështetje të një përjashtimi. Për këtë arsye, mund të ishte e mundur heqja dorë nga diskutimi i kësaj çështjeje, nëse nuk do të përballeshim me faktin se një numër njerëzish vazhdojnë të mohojnë plotësisht, se gratë kanë të drejtë të marrin pjesë në këshillime publike, ose hezitojnë të afirmojnë vendin e grave në procesin këshillues publik.
Ky mohim dhe hezitim ka ardhur si pasojë e krijimit të paragjykimeve gjatë shekujve dhe interpretimeve arbitrare të teksteve dhe koncepteve të caktuara islame. Gjëja e parë që duhet riafirmuar dhe vendosur këtu, është se në urdhrat dhe ndalesat e tij, ligji islam i drejtohet njësoj, edhe burrave, edhe grave njësoj. Kjo është e vërtetë edhe kur përdoret përemri mashkullor, qoftë në njëjës ose në shumës. Për më tepër, këto komanda dhe ndalime përfshijnë burrat e të gjitha klasave dhe kategorive, si dhe gratë e të gjitha klasave dhe kategorive. Si të tilla, ato nuk zbatohen për askënd në veçanti, as nuk përjashtojnë askënd, nëse nuk ka prova për këtë qëllim. Pavarësisht debatit teorik që është ngritur mbi çështje të tilla, mes teologëve skolastikë, ky parim njihet dhe respektohet nga shumica dërrmuese e dijetarëve islamë.
Ndoshta trajtimi më i qartë dhe përfundimtar i kësaj çështjeje mund të gjendet në shkrimet e Imam Ibn Hazm Edh-Dhahiri, i cili thotë: bazë të një teksti të qartë [nga Kurani ose Suneti], ose një konsensusi të përbashkët (të dijetarëve të kualifikuar muslimanë)”“Forma e domosdoshme e foljes if‘alu (bëj), emrat në shumës që mbarojnë me sufiksin ‘un’ dhe ata të klasifikuar si “shumës të thyer” aplikohen njësoj te meshkujt dhe femrat. Në mënyrë të ngjashme, i Dërguari i Zotit iu dërgua burrave dhe grave në mënyrë të barabartë, diskursi i tij iu drejtua edhe burrave, edhe grave. Rrjedhimisht, asnjë nga këto realitete nuk mund të lidhet vetëm me njerëzit, përveçse në bazë të njê teksti të qartë[nga Kurani dhe Suneti] ose një konsesusi të përbashkët [të dijetarëve të kualifikuar muslimanë] ⁶
Pastaj ai vazhdon të diskutojë kundërshtimet ndaj këndvështrimit të tij, duke përfshirë ato që janë thjesht hipotetike. Për shembull, ai shkruan se, nëse dikush mund të thotë: “Kështu, ata u kërkuan [grave] që ta mbronin fenë, të urdhëronin atë që është e mirë dhe atë që është e ndaluar”, ne do të thonim si përgjigje: “Po, kjo është e vërtetë. Kjo është detyrë e grave, ashtu siç është e burrave”.⁷
Ibn Hazmi e përfundon idenë e tij me këtë deklaratë: “Ne e dimë me siguri, se i Dërguari i Zotit iu dërgua grave, ashtu siç iu dërgua burrave dhe se ligji i frymëzuar hyjnor, Islami, është i detyrueshëm për gratë, ashtu siç është për burrat. Përjashtimet e vetme nga ky rregull janë urdhëresat për të cilat ekzistojnë prova se ato zbatohen ekskluzivisht për gratë ose për burrat. Kjo do të thotë se burrat nuk mund të gëzojnë asgjë me përjashtimin e grave, nëse një tekst i qartë (nga Kurani ose Suneti) ose një konsensus i dijetarëve të kualifikuar nuk tregon ndryshe.⁸
Mbështetja për pikëpamjen e Ibn Hazmit mund të gjendet në hadithin e mëposhtëm, i përcjellë nga Aishja, e cila ka treguar: “I Dërguari i Zotit u pyet nëse kërkohet të marrë gusëll, kur një njeri vëren lagështi (në zonën gjenitale) pas zgjimit nga gjumi. Ai u përgjigj se duhet të marrë gusëll⁹ , por Umm Sulejme e dëgjoi përgjigjen e Pejgamberit (a.s.) dhe e pyeti: “Po nëse gruaja vëren të njëjtën gjë, a kërkohet edhe nga ajo të marrë gusëll? Ai u përgjigj: “Po, sepse gratë janë motra të plota të meshkujve”.¹⁰
Në komentin e tij mbi këtë hadith, El-Hattabi thotë: “Juridikisht, ky hadith afirmon parimin e zbritjes analoge (kijas) dhe praktikën e nxjerrjes së vendimeve të ngjashme ligjore, në lidhje me individë ose grupe njerëzish të ngjashëm. Përveç kësaj, ai pohon se diskursi, i cili është gramatikisht mashkullor, gjithashtu u drejtohet grave, në mungesë të dëshmisë që e konsiderojnë atë të zbatueshëm vetëm për meshkujt”.¹¹
Në një hadith të Hudhejfes, transmetohet se Pejgamberi (a.s.) ka thënë: “Nëse një njeri tundohet (të mëkatojë) nëpërmjet familjes dhe pasurisë së tij ose fqinjit të tij, mëkati mund të shlyhet me faljen e namazit, bërjen e së mirës dhe ndalimin së keqes”.¹² Në komentin e tij mbi këtë hadith, Hafiz ibn Haxheri tregon një deklaratë të Ibn Ebi Xhemres, i cili thotë: “Pejgamberi veçoi burrin për ta përmendur këtu, sepse, në shumicën e rasteve, burri është në pozitë autoritare lidhur me shtëpinë dhe familjen e tij. Megjithatë edhe gratë janë përfshirë në këtë vendim”.¹³
Edhe nëse të gjitha ato që kishim në dispozicion, do të ishin këto tekste e rregulla të përgjithshme, ato do të siguronin dëshmi të mjaftueshme, se burrat dhe gratë kanë të drejtë të barabartë të marrin pjesë në procesin këshillues, qoftë publik apo privat. Veç kësaj, ne dimë raste të shumta, në të cilat i Dërguari i Zotit kërkoi këshillën e sahabeve femra në veçanti, dhe në raste të tjera, këshillën e burrave dhe grave së bashku. Më e njohura nga këto situata, mund të jetë ajo ku ai u konsultua me gruan e tij, Ummu Selamen, mprehtësia e së cilës ka rëndësi historike, për shkak të seriozitetit të krizës për zgjidhjen e së cilës ajo ndihmoi. Situata u acarua pas përfundimit të Traktatit të Hudejbijes, kushtet e të cilit nuk u pëlqyen nga shumica e sahabëve, pasi e shihnin atë si një kapitullim dhe humbje që i poshtëronte ata dhe fenë e tyre, përballë politeistëve kurejshë. Pas përfundimit të traktatit, i Dërguari i Zotit i udhëzoi sahabët e tij të liroheshin nga gjendja e përkushtimit ndaj ritualit, për realizimin e pelegrinazhit në Mekë, therjen e kafshëve për kurban, që kishin për qëllim të merrnin në Mekë dhe rruajtjen e kokës. Megjithatë, asnjë prej tyre nuk iu përgjigj, edhe pse i përsëriti disa herë udhëzimet e tij, por ata sërish nuk bënë asgjë. Në një hadith që kalon në autoritetin e Umerit, lexojmë se: “Kur Pejgamberi kishte mbaruar hartimin e traktatit, u tha sahabëve të tij: – Ngrihuni dhe therni kafshët tuaja për kurban, pastaj rruani kokën! – Por asnjë njeri nuk u ngrit në këmbë. Pejgamberi e përsëriti tri herë urdhrin e tij. Kur e pa se asnjëri prej tyre nuk u ngrit, ai shkoi tek Ummu Seleme dhe i tregoi për mënyrën se si e kishin trajtuar. Ajo i tha: “O Pejgamber i Zotit, a është kjo ajo që ti do?! Kthehu prapa dhe, pa thënë asnjë fjalë për asnjërin, there kafshën tënde për kurban, pastaj thirr berberin tënd për të rruar kokën!” Kështu, ai u kthye dhe, pa thënë asnjë fjalë, i bëri të gjitha ato që kishte thënë: Theri kafshën e tij për kurban, thirri berberin e tij që i rruajti kokën. Kur shokët e tij panë atë që kishte bërë, ata gjithashtu u ngritën dhe therën kafshët e tyre, pastaj vazhduan të rruajnë kokën e njëri-tjetrit.¹⁴
Një shembull tjetër në të cilin i Dërguari i Zotit mori këshillë të dobishme nga një grua, regjistrohet në Sahih ’ul-Buhari, ku lexojmë se, sipas një llogarie të transmetuar në autoritetin e Xhabir ibn ‘Abdullahut: “Pejgamberi ishte duke qëndruar një të premte (përpara xhematit) pranë një palme (ose ndonjë peme tjetër). Një nga mbështetëset gra, ose njëri nga burrat, i tha atij: ‘O i Dërguari i Zotit, a do të bëjmë një minber për ty?’ ai pranoi dhe ata e ndërtuan minberin”.¹⁵ Deklarata e transmetuesit, se personi që sugjeroi minberin, mund të ketë qenë një grua ose një burrë nga mbështetësit e tij, ngre dyshime se personi, në fakt, ishte një grua. Megjithatë, ky dyshim eliminohet nga një tjetër shpjegim nga Sahih ’ul-Buhari, në të cilën Pejgamberi i caktoi detyrën e bërjes së minberit një gruaje, djali i së cilës ishte një zdrukthtar.¹⁶ Mbi këtë bazë, El-Hafiz ibn Haxheri favorizon pikëpamjen se ishte një grua që sugjeroi idenë e krijimit të një minberi¹⁷ dhe se ishte e njëjta grua që i ishte caktuar detyra ta bënte atë dhe ta çonte tek i Dërguari i Zotit.
Bazuar në një përzierje të shpjegimeve, Imam En-Nevevi konsideron se kjo grua e propozoi fillimisht idenë tek i Dërguari i Zotit, i cili më pas i kërkoi asaj që ta kryejë atë.¹⁸ Në të njëjtën kohë, kjo nuk do të thotë se gruaja e përmendur këtu ishte i vetmi person që e kishte sugjeruar idenë të cilën ajo ishte ngarkuar ta kryente më vonë, pasi ne gjithashtu kemi një shpjegim të besueshëm, sipas së cilës sahabët e tjerë kanë ndarë të njëjtin mendim, ndër ta Tamim Ed-Dari, i cili ishte përmendur më parë në lidhje me këtë.
Kurani përmban dy tregime për përfshirjen e grave në këshillime, të cilat janë vendosur në një kontekst që bën të qartë, se kjo përfshirje përputhet me miratimin dhe pëlqimin hyjnor.
Shpjegimi i parë që përshkruan mënyrën në të cilën Mbretëresha e Sabes u kërkoi këshillë të tjerëve, nënvizon: “Kur Mbretëresha e kishte lexuar letrën e Sulejmanit, ajo tha: “O ju fisnikë! Një letër, me të vërtetë e rëndësishme, më është përcjellë. Ja, është nga Sulejmani dhe thuhet: ‘Në emër të Zotit, të Gjithëmëshirshmit, Mëshirbërësit. (Zoti thotë:) ‘Mos e tregoni veten tuaj kundër meje, por ejani tek unë të gatshëm për t’u dorëzuar!’ O ju fisnikë! Më jepni mendimin tuaj për problemin me të cilin jam përballur! Unë nuk do të merrja kurrë një vendim të rëndë, nëse ju nuk do të jeni bashkë me mua”. Ata u përgjigjën: “Ne jemi të pajisur me fuqi dhe me aftësi për luftë, por komanda është e jotja”. Atëherë ajo tha: “Me të vërtetë, sa herë që mbretërit hyjnë në një vend, e korruptojnë atë dhe i kthejnë më fisnikët e popullit të vet në më të mjerët. Kjo është mënyra se si ata sillen [gjithmonë]. Prandaj, vini re, unë do të dërgoj një dhuratë për ata njerëz dhe do të pres çfarëdo që t’u përgjigjen të dërguarve të mi (korrierëve).”¹⁹
Rrëfimi i dytë lidhet me fjalët e njërës prej dy grave të reja midianite, të cilat Musai i takoi gjatë udhëtimeve të tij, ku u dha ujë kopeve të tyre. Duke pasur parasysh mirësinë që kishte marrë nga Musai, vajza e re i tha babait të saj: “O babai im! Merreni atë, sepse është njeriu më i mirë që mund të punësoni, është i fortë dhe i denjë për besim!”²⁰ Nga kjo këshillë e urtë, erdhi e mira. Ata që kundërshtojnë anëtarësimin e grave në këshillet publike (që janë, parlamentet) i bazojnë vërejtjet e tyre mbi faktin se grave nuk u lejohet të mbajnë poste që përfshijnë ushtrimin e sovranitetit ndaj të tjerëve në sferën publike, ndërsa parlamentet e sotme e bëjnë këtë, duke ushtruar pushtet sovran në çështjet sociale dhe qeveritare. Megjithatë, kjo pikëpamje është e gabuar, ose, të paktën, nuk është përqafuar nga të gjithë.
Lidhur me pohimin se një gruaje nuk i lejohet të mbajë ndonjë pozitë që përfshin ushtrimin e sovranitetit mbi të tjerët në sferën publike, nuk ka mbështetje të fortë për një ndalim të tillë të pakualifikuar. Mbështetja për këtë pikëpamje është kërkuar në hadithin që kalon në autoritetin e Ebu Bekrit, i cili tha: “Kur te Pejgamberi (a.s.) mbërriti fjala se populli i Persisë kishte vendosur vajzën e Husrevit (Chosroes) mbi ta si mbretëreshë, ai tha: – Asnjë popull që vendos një grua në pushtet mbi ta, nuk do të përparojë”.²¹
Është e qartë se ajo që thuhet këtu, ka të bëjë me ata që vendosin një grua në pushtet, si kreu i shtetit, duke qenë sovrane mbi të gjitha çështjet e saj dhe nuk i përgjigjet askujt mbi të. Mirëqenia që mohohet këtu, i referohet prosperitetit në kuptimin politik dhe ushtarak, meqenëse shteti bëhet i ndjeshëm ndaj shpërbërjes, dobësisë dhe humbjes, për shkak të paaftësisë së gruas për të trajtuar një pozitë të tillë dhe faktit që njerëzit nuk do të mund të përkushtohen me gjithë zemër në sundimin e saj.
Përsa i përket begatisë në kuptimin shpirtëror, të përmendur në Kuran, është përtej mundësive të kombit në fjalë, nëse ai qeveriset nga një burrë apo një grua. Sido që të jetë, duke pasur parasysh kontekstin dhe rastin e këtij hadithi, mund të shihet shqetësuese udhëheqja politike dhe ushtarake e një shteti, ose ajo që përmendet në gjuhën bashkëkohore, si autoritet ekzekutiv. Në përgjithësi, gratë janë më pak të efektshme në këtë lloj pozicioni kritik dhe të rëndë. Sa i përket këshillimit, ai përfshin shkëmbimin e mendimeve dhe pikëpamjeve, me qëllim përfshirjen në analiza dhe vlerësime, interpretimin e teksteve dhe ngjarjeve, marrjen e vendimeve teorike në fusha të ndryshme dhe në lidhje me një sërë shqetësimesh. Ë shtë e mundur të përshkruhen këshilla të tilla si forma të autoritetit publik. Sidoqoftë, duhet të jemi të kujdesshëm, që të mos e ngatërrojmë këtë autoritet me llojin e autoritetit ekzekutiv, ushtrimi i suksesshëm i të cilit, përveç vështirësive të mëdha, është pothuajse i pamundur pa ashpërsi, durim, qëndrueshmëri, vendosmëri, mençuri tokësore, dinakëri, për të trajtuar opozitën në të dyja frontet, vendore dhe ndërkombëtare.
Në të njëjtën kohë, duhet të mbahet mend, se këshillat këshilluese, zakonisht, përbëhen nga anëtarë të shumtë. Një anëtar i vetëm, qoftë burrë apo grua, nuk ushtron asnjë lloj sovraniteti apo autoriteti nga vetvetja. Përkundrazi, çfarëdo sovraniteti apo autoriteti ushtrohet nga këshilli në tërësi. Në një këshill të përbërë nga njëqind anëtarë, një grua e vetme do të përfaqësojë vetëm një pjesë të njëqindtës. Sa i përket sovranitetit publik ose disa formave të tij, në të cilat disa ngurrojnë t’i nënshtrohen një gruaje, në bazë të jurisprudencës islame, nuk konsiston thjesht në anëtarësimin në një këshill me qindra anëtarë, funksioni interpretues, legjislativ dhe vlerësues i të cilëve shërben për të plotësuar autoritetin aktual të shtetit. Përkundrazi, ai vë theksin në sovranitet dhe autoritet të plotë, të përqendruar në duart e një gruaje të vetme. Një ajet kur’anor thotë: “Dhe besimtarët, burra e gra, janë të lidhur ngushtë me njëritjetrin. Ata urdhërojnë në bërjen e asaj që është e drejtë dhe ndalojnë në atë që është e gabuar, janë të vazhdueshëm në lutje dhe kryejnë detyrimet pastruese, i kushtojnë vëmendje Zotit dhe të Dërguarit të Tij. Janë ata mbi të cilët Zoti do t’ë dhurojë mëshirën dhe mirësinë e Tij. Në të vërtetë, Zoti është i Plotfuqishëm, i Urtë!”²²
Sipas dijetarit jurist, Al-lal El-Fasi, ky ajet konfirmon përgjegjësinë e besimtareve femra në çështjet e fesë, ashtu siç e konfirmon atë për besimtarët meshkuj. Kjo përfshin edhe përgjegjësinë për t’u ardhur në ndihmë besimtarëve të tjerë, pjesëmarrjen në xhami dhe në kuvende, pjesëmarrjen në luftë për mbrojtjen e besimit, urdhërimin për mirë dhe ndalimin nga e keqja. El-Fasi shton: “Kurani përcakton se një burrë duhet të konsultohet me gruan e tij në çështjet martesore, kur thotë: “Dhe, nëse të dy (prindërit) vendosin me pëlqimin dhe këshillën e ndërsjellë, pas ndarjes (së nënës dhe fëmijës), ata nuk do të pësojnë mëkat”²³
Për rrjedhojë, nëse këshillimi është kaq i rëndësishëm në jetën familjare, aq më i rëndësishëm duhet të jetë në jetën e familjes më të madhe, d.m.th. të bashkësisë islame dhe shtetit. Ashtu sikurse ligjvënësi nuk e ka privuar gjysmën e familjes, përkatësisht gruan, nga e drejta për t’u konsultuar me të, nuk e ka privuar as gjysmën e bashkësisë islame, përkatësisht gratë muslimane, nga kjo e drejtë”.²⁴
Një herë, El-Xhuvejni deklaroi: “Ne e dimë me siguri, se gratë nuk kanë të bëjnë me zgjedhjen e udhëheqësve fetarë dhe politikë dhe marrjen e zotimeve të tyre për të kryer detyrat udhëheqëse”.²⁵ Në vende të tjera ai shkruan: “Gratë mbeten të izoluara, kur i delegojnë punët e tyre burrave që kanë të drejtën e kujdestarisë mbi to. Ato nuk janë mësuar të merren me çështjet publike, as nuk duket se mund të përballojnë problemet, si meshkujt. Në mënyrë të ngjashme, ato kanë shumë pak për të thënë për çështjet që kanë të bëjnë me konfirmimin e vendimeve dhe pikëpamjeve”.²⁶ Nëse këto deklarata janë menduar si përshkrime të realitetit që mbizotëruan gjatë jetës së autorit, atëherë ato janë të sakta ose pothuajse të sakta. Nëse, nga ana tjetër, ato janë menduar si një mohim kategorik ose ndalim ligjor, atëherë nuk janë të pranueshme. Mjafton të theksohet këtu, se dy gra: Ummu ‘Amara, e afërme nga martesa e Bint Ka’b, dhe Asma Bint ‘Amru ibn ‘Udaj morën pjesë në përfundimin e Premtimit të Dytë të Besnikërisë në El-Akabe, e cila shërbeu si bazë për shtetin islam.²⁷ Për më tepër, siç do të shihet më poshtë, në diskutimin e Premtimit të Besnikërisë së ‘Uthman ibn ‘Affanit, si kalifi i tretë i Islamit, ‘Abdur-Rahman ibn Avfi anketoi edhe pikëpamjet e grave në izolim, për këtë çështje kritike.
Këshillimi në lidhje me çështjet private
Deklaratat mbi këshillimin në tekstet juridike islame, duke përfshirë edhe lavdërimin kuranor të atyre, “qëllimi i të cilëve (në të gjitha çështjet me interes të përbashkët) është këshillimi mes tyre”, iu adresuan fillimisht të gjithë muslimanëve nga të cilët çështja konsiderohej si shqetësuese. Megjithatë, kjo nuk përjashton mundësinë që këshillimi të jetë i kufizuar ndonjëherë, qoftë qëllimisht ose pa dashje, te njerëz të veçantë. Dhe, në të vërtetë, shumica e deklaratave të përgjithshme ose parimeve të ligjit islam janë të kualifikuara me përjashtime ose specifikime të bazuara në prova dhe rrethana relevante. Këshillimi, në veçanti, pranon autorizimin dhe delegimin, madje në raste të caktuara ai bie nën rubrikën e detyrave kolektive që disa njerëz mund të kryejnë në emër të të tjerëve. Në raste të tilla, pasi të jetë kryer detyra dhe të jetë përmbushur qëllimi për këshillim, nuk kërkohet këshillim i mëtejshëm. Ky parim zbatohet për të gjitha detyrimet kolektive (furud kifajah) në Islam, të cilat në thelb i drejtohen bashkësisë islame dhe kërkohen nga bashkësia në tërësi. Megjithatë, nëse detyra në fjalë plotësohet nga disa anëtarë të komunitetit, ajo nuk kërkohet më nga anëtarët e tjerë, edhe pse ata mund të zgjedhin ta kryejnë atë në baza vullnetare.
Duhet gjithashtu të theksohet se, në lidhje me çështje të caktuara, vetëm disa persona janë të kualifikuar për këshillim. Në këtë rast, nuk ka bazë për përfshirjen e të gjithë komunitetit. Për shkaqe të tilla, këshillimi është zhvendosur në shumë raste nga sfera publike te ajo private, ose nga një rreth më i gjerë, në një rreth më të ngushtë. Duhet të theksohet përsëri, se në zanafillën e tij, është i hapur për të gjithë muslimanët, megjithëse kjo zbatueshmëri e gjerë shpesh ngushtohet nga përjashtimet dhe kufizimet, për shkak të shkaqeve specifike dhe bazuar në provat përkatëse.
Prandaj, kur një numër i mjaftueshëm njerëzish mblidhen për këshillim dhe përmbushin qëllimin për të cilin është themeluar Këshillimi, nuk është e nevojshme të vazhdohet me procesin këshillues, ose të zgjerohet rrethi i atyre që janë të angazhuar në të. Përcaktuesi qendror është qëllimi themelor për të cilin kryhet ai. Sapo ky qëllim të jenë përmbushur në masën më të madhe të mundshme, këshillimi i mëtejshëm është i pakuptimtë. Në këtë pikë, e vetmja gjë e domosdoshme, është zgjidhja e çështjes dhe kalimi në veprim, me aplikimin praktik, ashtu si Zoti i tha Pejgamberit: “Konsultohu me ta në të gjitha çështjet me interes publik! Dhe, kur të vendosësh për një rrugë veprimi, vendos besimin tënd te Zoti!”
Një arsye e dytë e kufizimit të këshillimeve vetëm te disa njerëz, në vend të të tjerëve, është se përfshirja e një rrethi më të gjerë njerëzish në procesin këshillues do të kishte shumë vështirësi. Për shembull, kur një çështje shqetësuese përfshin të gjithë bashkësinë muslimane, një rajon të gjerë gjeografik, ose një numër të madh njerëzish, do të ishte e vështirë, nëse jo e pamundur, t’i mblidhje të gjithë në një vend për diskutimet e nevojshme, madje as shumicën e tyre apo një grup të rëndësishëm të tyre. Në një rast të tillë, vendi duhet të pajtohet me atë që është e mundur dhe e realizueshme, që do të thotë se ata që marrin pjesë në këshillim, duhet të përfaqësojnë edhe ata që nuk janë të pranishëm, në pajtueshmëri me procedurat e nevojshme. Kështu u krijuan edhe idetë e autorizimit dhe përfaqësimit parlamentar.
Një arsye e tretë për kufizimin e personave që përfshihen në këshillim, është ekzistenca e pyetjeve dhe çështjeve shumë të specializuara, në lidhje me të cilat askush, përveç individëve më të kualifikuar, nuk do të kishte njohuri dhe asgjë me vlerë për të kontribuar. Këto përfshijnë pyetje në lidhje me shkencën, ligjin, gjyqësorin, menaxhimin, planifikimin industrial, ekonomik dhe ushtarak.
Siç dihet gjerësisht, shoqëria njerëzore vazhdon të lëvizë pafundësisht, në drejtim të përhapjes dhe specializimit më të madh në sferat akademike e praktike.
Në dritën e sa u tha më sipër, gjithnjë e më shumë, këshillimi përfshin jo vetëm diskutimin dhe shkëmbimin e ideve të përgjithshme, propozimeve të papërcaktuara dhe zgjidhjeve të rastësishme, por edhe shkëmbimin e njohurive dhe ekspertizës, diskutimin e aspekteve të një çështjeje, që do të bënin të mundur kryerjen e vlerësimit dhe planifikimin e duhur. Rrjedhimisht, një numër i madh dhe në rritje i çështjeve që kërkojnë këshillim, duhet të adresohen vetëm për ata që janë më të kualifikuar për t’u marrë me to. Anasjelltas, përfshirja e publikut të gjerë është e paracaktuar të sjellë rezultate të padëshirueshme, sepse kjo nënkupton largimin e çështjeve tek ata që nuk janë të përgatitur për t’u dhënë trajtimin e merituar. Pikërisht për këtë arsye u zbulua ligji islam, i cili erdhi për të promovuar interesat njerëzore.
Kjo do të thotë se nuk ka më konsulentë apo organe këshilluese, anëtarët e të cilave do të ishin në gjendje të merreshin me çdo lloj çështjeje. Kjo qasje mund të ketë funksionuar në të kaluarën, megjithatë, në ditët e sotme nuk është më e zbatueshme ose e përshtatshme. Në fakt, edhe në kohët e hershme të Islamit, shumë studiues muslimanë preferuan klasifikimin dhe shpërndarjen e këshilluesve, sipas specializimit dhe ekspertizës së tyre. Kjo qasje mund të shihet qartë në fragmentin e mëposhtëm, nga shkrimet e juristit malikit, Ibn Huvajjiz Mindad, i cili thotë: “Sunduesit janë të detyruar të këshillohen me dijetarët për ato gjëra që nuk i njohin dhe për aspekte të fesë që janë të paqarta për ta. Ata duhet të konsultohen me komandantët e ushtrisë, në lidhje me çështjet që kanë të bëjnë me luftën; me liderët e komunitetit lidhur me interesat e njerëzve; me shkrimtarët, ministrat dhe punëtorët e shquar, në lidhje me interesat e vendit dhe mënyrat më të mira për të nxitur zhvillimin e tij”.²⁸ Parimi mbi të cilin bazohet kjo qasje, është përcaktuar në Kuran, ku Zoti i thotë Pejgamberit: “Nëse nuk e keni realizuar ende këtë, kërkoni pasuesit e shpalljes (më të hershme) dhe ata do t’ju tregojnë!”²⁹
Në mënyrë të ngjashme, Zoti deklaron: “Dhe, nëse ndonjë çështje që ka të bëjë me paqen apo luftën, vjen brenda vendit të tyre, ata e përhapin jashtë vendit. Por, nëse ata do ta referonin tek i Dërguari i tyre dhe te besimtarët të cilëve u është besuar autoriteti, ata që janë të angazhuar në marrjen e vendimeve të mençura, me të vërtetë, do ta dijnë (çfarë të bëjë me të)”.³⁰
Këto ajete bëjnë të qartë se ka çështje dhe raste për të cilat duhet t’u drejtohemi autoriteteve me specialitetin, njohuritë dhe përvojat përkatëse, për këshillim.
Në të njëjtën kohë, duhet të mbahet në konsideratë fakti se ata të cilët kërkojnë që këshillimi të kufizohet në grupe të caktuara njerëzish, nuk e mohojnë parimin themelor të përmendur më lart, d.m.th. që, si rregull, ai synon të përfshijë të gjithë anëtarët e komunitetit musliman. Kjo do të thotë se duhet të përfshijë spektrin më të gjerë të mundshëm të individëve dhe grupeve, në shkallë dhe forma të ndryshme dhe në atë masë sa është e mundur, e dobishme dhe e përshtatshme.
Këshillimi me spektër të gjerë mund të marrë forma të tilla, si ai që iu desh Pejgamberit (a.s.), në ditët kur i drejtohej një grupi të madh njerëzish: “Më këshilloni, o njerëz!” Kalifët e udhëhequr me drejtësi dihet të kenë pasur një qasje të tillë. këshillimi mund të marrë gjithashtu forma më gjithëpërfshirëse dhe të organizuara, si ajo që shohim sot në zgjedhjet publike, në këshillimet e përgjithshme publike dhe në referendumet e detyrueshme ose jo. Këshillimet publike gjithëpërfshirëse mund të zhvillohen gjithashtu në nivel grupesh të caktuara njerëzish që ndajnë një shqetësim të veçantë ose një çështje të përbashkët. Këto mund të përfshijnë banorët e një fshati apo lagjeje, besimtarë që ndjekin një xhami të caktuar, praktikues të një tregtie, punëtorë të një fabrike ose kompanie, apo studentë në këtë apo atë universitet. Të gjithë këto grupe, nëse kanë probleme dhe çështje që i bashkojnë, kanë të drejtë të kërkojnë këshillime midis tyre dhe të gjithë kanë të drejtë të konsultohen në lidhje me mënyrën ose mënyrat më të mira të trajtimit të çështjeve ose problemeve që i shqetësojnë ata. Kur kjo të ndodhë, këshillimi mund të përfshijë të gjithë ata, ose numrin më të madh të mundshëm të tyre, në varësi të asaj që është më praktike dhe e realizueshme.
/Burimi: “Shura – Parimi kuranor i këshillimit, një mjet për rindërtim dhe reformë” Ahmad Al-Raysuni/
¹ Ibn Hajar al-’Asqalani, Fath al-Bari, 15/284.
² Ibid.
³ Abu Bakr ibn al-’Arabi, Ahkam al-Kuran, 1/391.
⁴ Ibid.
⁵ Shih Abu Muhammad ibn hazm al-‘ahiri, Al-Ihkam fi Usul al-Ahkam, edicioni i 2-të (Beirut: Dar al-Afaq al-Jadidah, 1983), 3/80-86.
⁶ Shih Abu Muhammad ibn hazm al-‘ahiri, Al-Ihkam fi Usul al-Ahkam, edicioni i 2-të (Beirut: Dar al-Afaq al-Jadidah, 1983), 3/80-86.
⁷ Ibn Hazm al-‘ahiri, Al-Ihkam fi Usul al-Ahkam, 3/81-82.
⁸ Ibid, 3/86.
⁹ Teksti aktual i leximit të haditheve, la ghusla ‘alayhi, do të thotë: “Ai nuk është i detyruar të marrë gusëll”. Duke komentuar më tej mbi këtë hadith, al-Khattabi thotë: “Domethënia e dukshme e hadithit është se një njeri është i detyruar të marrë gusëll, nëse, pas zgjimit, ai vëren lagështi [në zonën gjenitale], edhe nëse ai nuk është i sigurt se ajo është spermë. Kjo pikëpamje i atribuohet një grupi pasardhësish të Pejgamberit (Tabi’in), duke përfshirë ‘Ata’, al-Sha’bi, dhe al-Nakh’i. Ahmed ibn Hanbali thotë: ‘Unë mendoj se është më mirë që një njeri të marrë gusëll’. Megjithatë, shumica e dijetarëve mendojnë se nuk është e nevojshme për të marrë gusëll, nëse personi nuk është i sigurt se lagështia rezulton nga sperma dhe jo nga diçka tjetër. Por është e preferueshme që dikush ta kryejë atë thjesht si masë paraprake. Për më tepër, ata pajtohen me mendimin se, nëse dikush nuk sheh ndonjë pikë sperme, edhe pas ëndërrimit të marrëdhënieve seksuale, atij nuk i kërkohet të marrë gusëll”. Duke komentuar më tej, ai thotë:” Pikëpamja e grupit të parë të dijetarëve, që lagështia pas zgjimit kërkon gusëll, është më në përputhje me mesazhin e përgjithshëm të hadithit” (Abu Sulayman al-Khattabi, Ma’alim al-Sunan, në margjinat e Mukhtasar Sunan Abu-Davud, al-Tirmidhi, Ahmed Muhammed Shakir dhe Muhammed Hamid al-Fikqi, Bejrut: Dar al-Ma’rifah, 1980, 1/161). [Shënim i përkthyesit]
¹⁰Sunan Abi Dawud, Libri i pastërtisë së ritualit (Kitab al-taharah), seksioni me titull: “Nëse një njeri ka derdhje të spermës gjatë gjumit” (bab al-rajul yajidu al-bil-lah fi manamihi).
¹¹ Al-Khattabi, Ma’alim al-Sunan, 1/161.
¹² Sahih al-Bukhari, Libri i veprave heroike (Kitab al-manaqib), seksioni mbi shenjat e pejgamberisë në Islam (‘alamat al-nubuwwah fi al-islam).
¹³ Ibn Hajar al-’Asqalani, Fath al-Bari, 7/309.
¹⁴ Sahih al-Bukhari, Libri i kushteve (Kitab al-shurut), seksioni i titulluar “Kushtet që kanë të bëjnë me xhihadin dhe pajtimin me armiqtë në luftë”
¹⁵ Sahih al-Bukhari, Libri i veprave heroike (Kitab el-manaqib), seksioni i titulluar “Shenjat e profecisë në Islam”.
¹⁶ Ibid, Libri mbi xhumanë (Kitab al-jum’ah), seksioni i titulluar “Predikimi nga minberi” (al-khutbah ‘ala al-minbar).
¹⁷ Al-hafiz ibn hajar al-’Asqalani, Fath al-Bari, 7/306.
¹⁸ Yahya ibn Sharaf Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Imam al-Nawawi, (Beirut: Mu’ssasat Manahil al-’irfan and Damascus: Maktabat al-GazalI). 5/34.
¹⁹ Kuran, 27:29-35.
²⁰ Kuran, 28:26
²¹ Sahih al-Bukhari, “Libri i shpërbërjes dhe grindjes civile” (kitab al-fitan).
²² Kuran, 9:71
²³ Kuran, 2:233.
²⁴ Allal al-Fasi, Madkhal fi al-Nadhariyyah al-’Ammah li Dirasat al-Fiqh al-Islami wa Muqaranatuhu bi al-Fiqh al-Ajnabi (Rabat: Mu’assasat ‘Allal al-Fasi, 1985), f. 101.
²⁵ Imam al-Haramayn ‘Abd al-Malik al-Juwayni, Al-Ghayyathi Ghayyath al-Umam fi Iltayath al-‘ulam, ed. Abd al-Azim al-Dib, edicioni i 2-të (Doha: Idarat alShu’un al-Diniyyah, 1980), f. 62.
²⁶ Ibid, f. 64.
²⁷ Ibn Kajjim el Xheuzi, Zad al-Ma’ad fi Hadi Khayr al-’ibad, ed. Shuajb Arnauti dhe Abdulkader Arnauti, edicioni i 14-të (Beirut: Mu’assasat al-Risalah, 1990), 3/48.
²⁸ Abu ‘Abd Allah al-Qurtubi, Al-Jami’ li Ahkam al-Kuran (Beirut: Dar Ihya’ al-Turath al-’Arabi, 1967), 4/250.
²⁹ Kuran, 16:43; cf, 21:7.
³⁰ Kuran, 4:83.
