Funksionet dhe qëllimet që janë përmbushur përmes këshillimit, për hir të të cilave është vendosur këshillimi në Islam, në përgjithësi janë trajtuar nga studiuesit dhe shkrimtarët muslimanë në termat më të përmbledhur. Për më tepër, diskutimet e shkurtra që mendimtarët i kushtojnë kësaj teme, kanë tendencë të përqëndrohen vetëm në një nga qëllimet e saj, domethënë në arritjen e pikëpamjes së duhur dhe angazhimit në menaxhimin e udhëhequr mirë. Rezultati është se qëllimet dhe funksionet e këshillimit janë zbutur, gjë që redukton numrin e fushave në të cilat këshillimi shihet të zbatohet dhe ngushton rrethin e atyre që konsiderohen si të pranueshëm për të marrë pjesë në të dhe për ata që preken prej tij. Rrjedhimisht, dëshiroj që në vijim të paraqes një diskutim mjaft të detajuar dhe të plotë të qëllimeve dhe funksioneve të këshillimit, në mënyrë që të tregoj më qartë vlerën dhe rëndësinë e tij.
Për të arritur një prezantim të balancuar të materialeve përkatëse, do të citoj, së pari, një numër juristësh të shquar, shkrimet e të cilëve janë të shënuara me një perceptim pak të zgjeruar të qëllimeve dhe përfitimeve të këshillimit, megjithëse asnjë nga këta mendimtarë nuk synon të përfshihet në një përmbledhje gjithëpërfshirëse të trajtimit të subjektit.
Citimi i parë është nga juristi hanefi, Ebu Bekr El-Xhessasi, i cili, duke komentuar referencën kuranore ndaj atyre, “qëllimi i të cilëve është këshillimi (në të gjitha çështjet me interes të përbashkët)”, vëren se “kjo përfshin një numër përfitimesh që i liston si më poshtë:
Së pari: Ai u bën të qartë njerëzve, se mënyra për të arritur një vendim të drejtë mbi ngjarjet dhe situatat, në lidhje me të cilat nuk ka tekst të qartë nga Kurani apo Suneti, është të angazhohet në arsyetime të pavarura dhe, mbi këtë bazë, të miratojë pikëpamjen që ka më shumë dëshmi në favor të saj.
Së dyti: Ai nxjerr në pah qëndrimin dinjitoz të sahabëve të Pejgamberit (a.s.), të cilët ishin të kualifikuar për t’u angazhuar në arsyetime të pavarura dhe pikëpamjet e të cilëve ishin të denja për t’u adaptuar dhe ndjekur. Ky ajet kuranor i vendos ata në nivelin e personave të denjë për t’u këshilluar nga i Dërguari i Zotit, i cili miratoi diskutimet dhe hetimet që ndërmorën për qëllimin e jetesës, në përputhje me urdhëresat hyjnore.
Së treti: Na tregon se zemrat dhe ndërgjegjet e tyre ishin të dashura për Zotin. Nëse nuk do të ishte kështu, Zoti nuk do ta kishte urdhëruar Pejgamberin (a.s.) të kërkonte këshillën e tyre. E gjithë kjo, shërben si dëshmi për sigurinë dhe besimin e tyre të shëndoshë, kuptimin dhe njohuritë e tyre. Në të njëjtën kohë, ai justifikon përdorimin e arsyetimit njerëzor në kërkimin e arritjes së gjykimeve të përshtatshme, për situata në të cilat nuk ka tekst të qartë nga Kurani apo Suneti. Në këtë mënyrë, vendosi një shembull për komunitetin musliman që të vazhdojë nën gjurmët e tij, edhe pasi Pejgamberi (a.s.) të mos ishte më me ta.⁵³
Citimi i dytë, i marrë nga shkrimet e juristit maliki, Ebu Bekr ibn El-Arabi, plotëson të parin. Duke komentuar mbi traditat e përmendura nga Et-Tirmidhi, mbi temat e xhihadit dhe këshillimit, Ibn ‘ul-Arabi thotë:
“Këshillimi sjell një numër bekimesh: Si rezultat i tij, mund të veprosh bazuar në diçka të njohur (pasi të jesh angazhuar në hetim, verifikim dhe sqarim të vizionit). Një tjetër mirësi është se, me anë të këshillimit, e vërteta lirohet nga mundësitë e padëshiruara tek të cilat dëshirat e njerëzve mund të çojnë. E treta është që njeriu të fitojë [atë që është më e mirë] nga mendja e njerëzve dhe aftësitë e arsyetimit. Së fundi, përmes tij, zemrat e njerëzve janë të bashkuara, pasi ata vendosën të ndërmarrin veprime. Kjo është ajo që Pejgamberi (a.s.) bëri dy herë në Bedër.⁵⁴
Diku tjetër, Ibn ‘ul-Arabi përmbledh pozicionin e tij mbi çështjen e këshillimit, duke thënë: “Këshillimi gjeneron familjaritet dhe vullnetin e mirë midis pjesëtarëve të komunitetit, shqyrton thellësitë e mendjeve të njerëzve dhe çon drejt të menduarit dhe veprimeve të duhura. Nuk ka njerëz që të jenë angazhuar në këshillime dypalëshe, e të mos jenë udhëzuar drejt”.⁵⁵
Sa i përket citimit të tretë, ai vjen nga shkrimet e gjykatësit Ebu Bekr El-Muradi, i cili deklaron:
“Këshillimi është i nevojshëm për katër arsye:
1) Ai që angazhohet në këshillim, mund ta ketë të pamundur të dallojë mënyrën më të mirë për të menaxhuar punët e tij, veçme nëpërmjet këshillimit me tjerët.
2) Ai që kërkon këshillim, mund të ketë frikë se ai do të gabojë në vlerësimin e tij për gjërat, edhe nëse nuk është i prirur për neglizhencë.
3) Sepse intuita është një formë e çlirimit. Dashuria ose urrejtja mund ta çojë një person drejt devijimit nga rruga e drejtë, duke e verbuar atë në aspekte të caktuara të së vërtetës dhe në kujdesin ndaj të menduarit dhe të vepruarit mirë. Rrjedhimisht, individi duhet të marrë këshilla prej atyre, perspektivat dhe pasioni i të cilëve janë të pashembullta dhe që janë në gjendje të dallojnë aspekte të ndryshme të të gjitha këndvështrimeve.
4) Personi të cilit i kërkohet këshilla, mund të jetë një partner ose përkrahës potencial në veprimin që parashihet. Në këtë rast, kërkimi i këshillës do të jetë mjet për të synuar miqësinë dhe vullnetin e tij të mirë dhe do të shërbente për ta motivuar atë për të qenë i dobishëm, në rast se veprimi kryhet me pëlqimin dhe miratimin e tij.⁵⁶
Në dritën e këtyre teksteve, kam përpiluar një listë me dhjetë qëllime e përfitime të arritura nga praktika e këshillimit:
1. Përcaktimi i rrjedhës së veprimit që është i saktë, ose më i sakti
Ky është padyshim qëllimi më themelor i këshillimit. Për më tepër, siç kemi pasur rastin të theksojmë, ata që diskutojnë Këshillimet dhe rezultatet, kanë më shumë gjasa të kufizojnë veten ose, të paktën, të përqëndrohen në trajtimin e temave të tyre. Në fund të fundit, zakonisht, ai zhvillohet në lidhje me çështjet që përfshijnë shumëllojshmëri mundësish dhe paqartësish, të cilat pranojnë sugjerime të shumta dhe kurse të mundshme veprimi. Për këtë arsye, personi që kërkon këshillë, ose ata që janë të angazhuar në këshillim, duhet të dallojnë se ku qëndron e vërteta mbi një çështje të caktuar dhe cila rrugë veprimi është më e kujdesshme dhe më e shëndoshë.
Sidoqoftë, qëllimi i këshillimit mund të mos jetë dallimi i një mënyre të drejtë veprimi nga një veprim i gabuar. Përkundrazi, qëllimi i këshillimit mund të jetë peshimi i meritave relative të një veprimi të saktë, ose më të saktë. Me fjalë të tjera, ai mund të ndihmojë në përcaktimin se cila rrugë veprimi është më e mirë dhe më korrekte, në mënyrë që të miratojë një drejtim të tillë veprimi, nëse është e mundur. Për më tepër, nevoja për të dalluar atë që është më e mirë dhe më korrekte, mund të jetë më urgjente se nevoja për të dalluar të drejtën nga e gabuara dhe të mirën nga e keqja. Rrjedhimisht, thuhet se: “Njeriu i mençur nuk është ai që e di dallimin midis së mirës dhe së keqes. Përkundrazi, njeriu i mençur është ai që mund të dallojë më të mirën nga dy të mira dhe më të keqen nga dy të këqija”. Pamundësia për të dalluar mes të saktës dhe asaj që është më e saktë, mes së mirës dhe asaj që është më e mirë, mes të dobishmes dhe asaj që është më e dobishme, është më e zakonshme sesa pamundësia për të dalluar midis të drejtës dhe të gabuarës, të mirës dhe të keqes, të dobishmes dhe të dëmshmes. Megjithatë, ligji islam na urdhëron të ndjekim atë që është më e mirë, duke thënë: “Largoni të keqen me diçka që është më e mirë!”⁵⁷ dhe në ajetin: “Dhe tregojuni shërbëtorëve të Mi, që të flasin në mënyrën më të mirë!…”⁵⁸ Për më tepër, Zoti i lavdëron ata që dëgjojnë [afër] të gjitha ato që thuhen dhe ndjekin më të mirën prej tyre.⁵⁹ Është një fakt i qartë dhe i padiskutueshëm, se, përveç shpalljes hyjnore, këshillimi është mënyra më e sigurt për të dalluar të vërtetën. Kështu, mund të merret si një e dhënë, fakti që i ndihmon njerëzit në përgjithësi, për të shmangur gabimet dhe për t’iu përmbajtur asaj që është e saktë, ose për të zgjedhur atë që është më e saktë. Në mënyrë të ngjashme, mund të supozohet se, siç e kemi parë, këshillimi ka rëndësi për pothuajse të gjitha sferat e ekzistencës njerëzore, të zakonshme dhe shpirtërore, individuale, familjare dhe komunale, në të gjitha nivelet e saj.
Duke pasur parasysh këtë realitet, ne fillojmë të shohim se sa fitojmë, kur zbatojmë parimin e këshillimit në të gjitha fushat e jetës sonë, duke e lejuar atë të udhëheqë vendimet dhe interpretimet tona, veprimet dhe mënyrën se si i menaxhojmë punët tona. Në anën tjetër, fillojmë të shohim se sa humbim dhe sa vuajtje sjellim në vetvete, kur neglizhojmë këshillimin dhe lejojmë që ai të zëvendësohet me individualizëm, dinjitet, egoizëm, arbitraritet, kapriçizëm dhe mënyra të njëanshme të shikimit të gjërave.
Nëse, nëpërmjet këshillimit, ne përjetojmë përfitime dhe bekime, ndërsa nga neglizhenca e kësaj praktike vuajmë humbje të panumërta dhe fatkeqësi, atëherë, më së paku që ne mund të bëjmë, është të reflektojmë mbi peshën e humbjeve të tilla dhe efektet kumulative gjatë shekujve. Duke vepruar kështu, mund të bëjmë një rrugë të gjatë drejt kuptimit të arsyeve që i nënshtrohen progresit ose mungesës së tij në jetën e kombeve përgjatë historisë. Kurani lëshon një paralajmërim “për secilin prej jush, nëse ai vendos të dalë përpara ose të rrijë në vend”.⁶⁰
Në këtë mënyrë, siç e thotë edhe gjyqtari Ibn ‘Atiyyah: “Ai që shikon me kujdes, do ta gjejë veten në udhën e së vërtetës dhe në udhën e drejtë, por ky person mund të mbetet përgjatë rrugës, nëse do të jetë i pavëmendshëm dhe nuk do të shikojë se ku po shkon”.⁶¹
Kështu, mund të themi me besim, se një nga arsyet kryesore për dekadencën (rënien) tonë dhe mungesën e progresit, si individë, shoqëri dhe kombe, është neglizhimi i përhapur i praktikës së këshillimit në jetën tonë publike dhe private, nga njëri shekull në tjetrin.
2. Lirimi nga tirania e subjektivitetit dhe tekave egoiste
Secili prej nesh ka një shkallë të caktuar egoizmi dhe impulsiviteti, ashtu si çdo njëri prej nesh dallon nga gjendja e veçantë psikologjike, prirjet dhe konsideratat subjektive, qoftë në formën e motiveve apo pengesave. Të gjithë këta faktorë gjejnë rrugën e tyre, në mënyrë të drejtë apo të gabuar, në mendjen e një personi, duke ndikuar në mendimet dhe vlerësimet e tij. Veçanërisht kur ato lidhen me çështje komplekse ose të paqarta, perceptimet tona mund të lëkunden në këtë mënyrë, ose për shkak të një sërë arsyesh dhe pikëpamjesh. Faktorë të tillë ndikojnë edhe më shumë në të menduarit e një personi, kur çështjet në fjalë prekin emocionet e tij apo të saj, qoftë ndjenjat e dashurisë, urrejtjes, frikës, nderimit, ambicies ose lakmisë. Prandaj është e vështirë për këdo, që të vlerësojë dhe trajtojë çështje të tilla me drejtësi, objektivitet dhe shkëputje të plotë, sikur ai ose ajo të mos preket nga këto realitete të brendshme, siç është thënia e vjetër: “Dashuria e bën një person të verbër dhe të shurdhër”
Mënyra e daljes nga kjo situatë është thjesht praktika e këshillimit. Nëse një çështje shqyrtohet dhe diskutohet nga një numër njerëzish të kujdesshëm e të sinqertë, me mënyra të ndryshme të të menduarit dhe të të ndjerit, nga ata që kanë njohuri dhe përvojë për çështjen në fjalë, atëherë rezultati i këshillimit, diskutimit, vlerësimit dhe peshimit të konsideratave është i detyruar të jetë shumë më pak i paragjykuar nga ndikimet dhe konfuzionet subjektive dhe shumë më afër të vërtetës, drejtësisë dhe veprimit të shëndoshë. Ndoshta kjo është ajo që Ibn al-Arabi kishte për qëllim, kur tha se “nëpërmjet këshillimit, e vërteta lirohet nga mundësitë [e padëshiruara], tek të cilat dëshirat e njerëzve mund të çojnë”.
3. Parandalimi i autoritarizmit dhe tiranisë
Këshillimi është e kundërta e bujarisë së lartë ose autoritarizmit. Nëse ai do të jetëi pranishëm , autoritarizmi do të zhduket, nëse do të mungojë, autoritarizmi do të shfaqet. Nëse autoritarizmi zë rrënjë dhe vazhdon, ai bëhet tirani e cila çon në padrejtësi.
Ka shumë persona që, në fillim, nuk kanë dëshirë apo qëllim të jenë autoritarë. Sidoqoftë, autoritarizmi fillon të zërë rrënjë dhe të rritet pak nga pak, nëse një personi të tillë i jepet rruga e lirë. Kur dikush me pozitë dhe pushtet e gjen veten duke menduar, duke urdhëruar dhe duke qeverisur vetëm, me askënd që të kontrollojë autoritetin e tij, ta këshillojë, t’i rezistojë, ose t’i ngrejë vërejtjet për gjërat që bën; apo kur ky person kërkon këshillë dhe dëgjon vetëm shprehje si: “Ti e di më së miri”, “Çfarëdo që thoni ju, qëndron”, çfarë mund të presim të ndodhë me një person të tillë kur ai, ashut si ne, është subjekt i dobësisë njerëzore?! A nuk na tregon Kurani se: “Me të vërtetë, njeriu bëhet jashtëzakonisht i mprehtë, kurdo që beson se është i vetë-mjaftueshëm”?!⁶² Çfarë mund të presim prej tij, përveçse gjithnjë e më shumë bujari, vetërëndësi dhe despotizëm?! A nuk është ky lloji i situatës që e bëri Faraonin t’i thoshte popullit të tij: “Unë dua t’ju bëj të shihni atë që shoh unë dhe nuk do t’ju lë kurrë të ndiqni ndonjë rrugë tjetër, por veçse atë të drejtësisë”?!⁶³
Këto fjalë të Faraonit përmbledhin parimin mbi të cilin ai e bazonte marrëdhënien e tij me të tjerët, domethënë, atë të besimit të padiskutueshëm në pikëpamjen e tij. Dhe, në fakt, autoritar në tokë është ai që vepron në bazë të këtij parimi, e pranon këtë apo jo. Prandaj, jo vetëm që këshillimi i mbron njerëzit nga lartësitë e sundimtarëve të tyre, por edhe mbron vetë sundimtarët nga prirjet e tyre latente autoritare.
Kur lexojmë ajetin që thotë: “Kështu e nxiti popullin e tij për të qenë i ndershëm dhe për t′iu bindën atij, sepse, vini re, ata ishin njerëz të çoroditur”⁶⁴, duhet të pyesim veten: Kur Faraoni nxiti popullin e tij për ndershmëri, nëse ata nuk do t′i ishin bindur atij, a do të kishte vazhduar abuzimin arrogant me pushtetin e tij?! Duket shumë e vështirë. Nëse populli i tij do ta kishte penguar atë, ndoshta Faraoni do të ishte përgjigjur në përputhje me rrethanat. Nëse, që në fillim ai do të ishte kufizuar në fuqinë e tij, mund të kishte ndjekur rrugën e duhur. Prandaj, ashtu si një sundimtar është përgjegjës për drejtësinë ose korrupsionin e atyre që ai i sundon, ashtu edhe njerëzit e sunduar janë përgjegjës për drejtësinë ose korrupsionin e sundimtarit të tyre.
As autoritarizmi nuk gjendet vetëm midis sundimtarëve, komandantëve dhe udhëheqësve. Ne gjithashtu, kemi burra autoritarë, etërit autoritarë dhe myftitë autoritarë.
Në të vërtetë, kushdo që është në pozitë pushteti, qoftë politik, administrativ, akademik apo social, mund të bëhet autoritar. Dhe, kushdo që lejohet të veprojë pa u konsultuar me të tjerët, do të shfaqë tendenca autoritare, në përpjesëtim me kapacitetet e tij personale dhe fuqinë në dispozicion të tij. Në të vërtetë, autoriteti është një sëmundje dhe këshillimi është parandalimi dhe shërimi i saj.
4. Mësimi i përulësisë
Nëse utoritarizmi e mëson një person të jetë arrogant dhe tiran, këshillimi e mëson të jetë i përulur dhe bashkëpunues, duke ofruar mundësi për të treguar bashkëpunim i dhe për ta bërë atë pjesë të karakterit të tij. Autoritarizmi i jep njeriut një ndjenjë vetëmjaftueshmërie. Dikush mendon se nuk ka nevojë për mendime, njohuri ose vlerësime të të tjerëve. Siç e pamë më sipër, Kurani nxjerr një lidhje shkakësore midis autoritarizmit dhe përdorimit tiranik të pushtetit, në ajetet: “Vërtet, njeriu bëhet jashtëzakonisht i padurueshëm, sa herë që ai beson se është i vetë-mjaftueshëm”.
Përkundrazi, këshillimi na mëson se kemi nevojë për të tjerët dhe për atë që ata kanë për të na ofruar. Kjo na ndihmon të kuptojmë se, sado njohuri të kemi, nuk mund të heqim dorë kurrë nga njohuritë e të tjerëve dhe sado të jenë të sakta pikëpamjet tona, ne duhet ende të dëgjojmë se çfarë mendojnë të tjerët. Këshillimi na shkurton tendencën për ta parë veten si autonomë dhe superiorë ndaj të tjerëve, ose për ta menduar veten mbi të dëgjuarit e mendimit të të tjerëve, duke na dhënë mundësinë të kërkojmë këshillën e tyre dhe të përfitojmë nga ajo që ata kanë për të thënë.
Në të vërtetë, nuk ka asgjë të turpshme të kërkosh këshillat e të tjerëve, apo të mendosh se personi që e bën këtë, tregon se ka ndonjë mangësi. Përkundrazi, është e turpshme të neglizhosh këtë praktikë, sepse e imagjinojmë veten sikur jemi mbi të tjerët. Këtu duhet të bëhet i qartë fakti se Zoti e urdhëroi Pejgamberin e Tij të konsultohej me sahabët, pavarësisht faktit se ata gëzonin një status më të vogël sesa ai.
Sufjan ibn ‘Ujejne dikur deklaroi: “Ai [Zoti] e urdhëroi atë (a.s.) të konsultohet me të tjerët, në mënyrë që bashkësia muslimane të imitojë shembullin e tij dhe të mos e shohë këtë praktikë si poshtëruese.”
Përveç kësaj, Zoti flet me mirënjohje për ata, qëllimi i të cilëve [në të gjitha çështjet me interes të përbashkët] është këshillimi mes tyre.’”⁶⁵
5. Dhënia e të drejtës gjithsecilit
Ky përfitim zbatohet në veçanti për llojet e këshillimeve që kanë të bëjnë me të drejtat e të tjerëve, ndër të cilat janë ato që prekin çështjet publike dhe të përbashkëta. Këto janë çështjet që përmenden në përshkrimin e Zotit për bashkësinë muslimane, si ata, “qëllimi i të cilëve [në të gjitha çështjet me interes të përbashkët] është këshillimi mes tyre”. Çdo shqetësim i tyre ndahet me të gjithë, prandaj të gjithë kanë të drejtë për një pjesë në menaxhimin e tij. Rrjedhimisht, ata merren me një shqetësim të tillë dhe marrin vendime të rëndësishme për të, nëpërmjet këshillimit të përbashkët. Asnjë anëtar i komunitetit nuk ka të drejtë të marrë vendime të pavarura, të njëanshme ose të vendosë pikëpamjet e tij mbi të tjerët, meqenëse përfitimi ose dëmi që rrjedh nga vendime të tilla, prek një dhe të gjithë.
Akti i këshillimit me ata të cilëve u intereson një çështje e caktuar, duke marrë parasysh mendimet e tyre, është një mjet për të qenë i drejtë ndaj tyre dhe për të siguruar që të drejtat e tyre janë të mbrojtura. Në fund të fundit, vendosja e të drejtave të njerëzve duhet të kushtëzohet me miratimin ose autorizimin e tyre. Kur i Dërguari i Zotit do të bënte paqe me fisin Gatafan, duke u ofruar një të tretën e vjeljes së hurmave të Medinës, në këmbim të tërheqjes së tyre nga aleanca me politeistët dhe hebrenjtë që kishin rrethuar qytetin gjatë Betejës së Konfederatave (Beteja e Llogorit), ai nuk e ndërmori këtë hap, derisa u konsultua me njerëzit kryesorë të Medinës, të cilët i thanë:
“O i Dërguari i Zotit, a është kjo një shpallje nga Qielli dhe një urdhër hyjnor, për të cilin do të dorëzohemi, duke rënë dakord? Apo është mendimi juaj dhe, në këtë rast, marrëveshja jonë thjesht do të thotë të përputhesh me dëshirat tuaja personale? Nëse ajo që ju doni, është të ruani jetën tonë, atëherë ju e dini se ne dhe ata jemi të barabartë. Për më tepër, ata nuk do të kenë asnjë nga hurmat tona të vjela, vetëm nëse i blejnë ato, ose t′ua japim si një dhuratë mikpritjeje”.⁶⁶
Pasi i dëgjoi fjalët e tyre, i Dërguari i Zotit nuk e përmbushi planin e tij të parë dhe i miratoi pikëpamjet e këtyre njerëzve si të tijat.
Në mënyrë të ngjashme, kur gjatë ditëve të betejës së Hunejnit, Pejgamberi dëshironte të tregonte dashamirësi ndaj fisit Hawazin, duke i kthyer robërit e tyre, ai nuk e përmbushi qëllimin e tij, derisa thirri ata që kishin marrë pjesë në betejë dhe u tha: “Vëllezërit tuaj [Havazin] janë penduar. Si pasojë, unë do të doja t’i riktheja robërit e tyre, prandaj, ata që dëshirojnë të miratojnë këtë rrugë veprimi, le ta bëjnë këtë dhe ata që dëshirojnë t’i mbajnë robërit në zotërim të tyre, le ta veprojnë kështu. Ne do t’u japim atyre nga robërit e parë me të cilët Zoti na shpërbleu”. Disa prej njerëzve emiratuan mendimin e të Dërguarit (a.s.), por ai tha: “Ne nuk e dimë se cili prej jush më ka dhënë lejen mua [ta bëj këtë] dhe cili nuk e ka dhënë. Prandaj, kthehuni [në shtëpi], derisa udhëheqësit tuaj të na tregojnë se çfarë keni vendosur!” Njerëzit u tërhoqën [për një këshillim] dhe udhëheqësit e tyre folën me ta. Pastaj ata u kthyen tek i Dërguari i Zotit dhe e informuan atë, se kishin miratuar planin e veprimit të tij dhe i dhanë leje për ta kryer atë.⁶⁷
6 . Promovimi i një atmosfere të lirisë dhe nismës
Këshillimi i vërtetë shënohet, para së gjithash, nga liria e mendimit dhe liria për të shprehur veten me ndershmëri të plotë. Nëse i mungojnë këto dy liri, ai s′bëhet gjë tjetër, veçse një zbavitje ose një manovër në maskën e këshillimit.
Me fjalë të tjera, megjithëse mund të marrë formën e këshillimit dhe të përmendet me këtë emër, në fund të fundit, nuk është asgjë tjetër, veçse një mashtrim. Rrjedhimisht, liria e mendimit dhe liria e shprehjes janë kushte për vlefshmërinë e këshillimit. Për më tepër, ato janë njëkohësisht parakusht dhe kusht shoqërues. Me fjalë të tjera, nëse dëshirojmë të angazhohemi në një këshillim të mirëfilltë, kjo duhet paraprirë dhe shoqëruar me lirinë. Në këto rrethana, këshillimi bëhet një punë praktike e lirisë së mendimit dhe të shprehjes. Në të njëjtën kohë, shërben për të përforcuar ushtrimin e këtyre lirive dhe për të garantuar mbijetesën e tyre.
Kur promovojmë një atmosferë këshillimi të sinqertë, të bazuar në liri dhe vërtetësi, në një shoqëri ose mjedis të caktuar, njerëzit do të zhvillojnë një dëshirë për t’u angazhuar në këshillime, për të ofruar këshilla dhe për të qenë të sinqertë në proces.
Në fakt, ata do të fillojnë të marrin nisma për t’u angazhuar në këto procese, pa marrë parasysh nëse u është kërkuar të bëjnë një gjë të tillë apo jo. Nga ana tjetër, kur ka një mungesë këshillimi dhe një atmosferë të favorshme për të, ose kur këshillimi është i angazhuar në një shfaqje të thjeshtë, njerëzit do të pushojnë së ofruari këshilla, ndërsa ata që i ofrojnë, do ta bëjnë këtë një mjet për të kërkuar favore, ose për motive të tjera të vetëshërbimit.
Në fillim të këtij kapitulli, unë citova pasazhin kuranor, në të cilin lexojmë: “Dhe ja! Mbështetësi yt u tha engjëjve:
“Unë do të vendos në tokë një që do ta trashëgojë atë.
Dhe ata thanë: Mos do të vësh mbi tokë, atë që do të përhapë korrupsion mbi të dhe do të derdhë gjak, ndërsa ne
e lartësojmë lavdinë Tënde të pafund, të lavdërojmë dhe mbajmë emrin Tënd?” (2:30)
Siç u tha më parë, dijetari tunizian, Ibn Ashuri, e sheh këtë raport nga Zoti tek engjëjt dhe shkëmbimin e mëvonshëm midis tyre, si një lloj këshillimi për t’i edukuar dhe për t’i nderuar ata. Sa për mua, unë nxjerr një mësim tjetër nga ky dialog midis Zotit dhe engjëjve, një mësim mbi lirinë e mendimit dhe të shprehjes. Një gjë vë në dukje këtu, se engjëjt nuk ishin as të frikësuar, as të turpëruar për të shprehur habinë dhe skepticizmin e tyre, në përgjigje të shpalljes së Zotit. Për më tepër, në vend që t’i qortojë engjëjt, kur shprehën rezervat e tyre, Zoti vendosi një dialog me ta dhe i ndihmoi të shihnin epërsinë e Ademit, duke kapërcyer dyshimet e tyre. Në përgjigje, ata thanë: “Ti je i pafund në lavdinë Tënde! Nuk kemi njohuri për atë që na ke dhënë. Vërtet, vetëm Ti je i Gjithëdijshëm dhe i Urtë”.⁶⁸
Kujtojmë këtu një histori të njohur mbi një grua që u ankua tek i Dërguari i Zotit për burrin e saj, i cili e kishte deklaruar atë “të ndaluar”, me pretekstin se ajo i dukej tashmë “si nëna e tij”⁶⁹. Gruaja iu ankua Pejgamberit (a.s.), madje debatoi me të, për atë që i kishte thënë bashkëshorti. Pas kësaj, atij (a.s.) i erdhi një shpallje hyjnore, që nuk e qorton aspak atë për mosmarrëveshjen me të Dërguarin e Zotit. Përkundrazi, shpallja hyjnore miraton sjelljen e saj dhe e vendos të drejtën e saj përballë padrejtësisë që i është bërë, duke nënvizuar:
“Zoti, me të vërtetë, ka dëgjuar lutjen dhe ankesën e saj për të shoqin. Dhe Ai dëgjon atë që të dy kanë për të thënë. Me të vërtetë, Zoti është Gjithëdëgjues, Gjithëgjykues”.⁷⁰
Ne shohim se si sahabët e Pejgamberit, burra e gra, shprehnin opinionet, rezervat dhe kundërshtimet e tyre për të Dërguarin e Zotit, pa frikë dhe pa dëgjuar ndonjë fjalë qortuese apo ndonjë censurë të çfarëdo lloji.
Edhe kur disa prej tyre shkelën disa rregulla të caktuara të mirësjelljes dhe të drejtësisë, ishte vetë Kurani që tërhoqi vëmendjen te mjetet e duhura të adresimit tek i Dërguari i Zotit, duke thënë:
“O ju, që keni besuar! Mos ngrini zërin tuaj mbi zërin e Pejgamberit dhe as mos i flisni me zë të lartë, ashtu siç do t’i flisni me zë të lartë njëri-tjetrit!”⁷¹
Këtu duhet të mbahet mend, se këto ishin thjesht rregulla të mirësjelljes, që rregullonin mënyrën në të cilën duhej t’i adresoheshin Pejgamberit (a.s.). Ata as nuk e ndaluan, as nuk e shtypën lirinë e shprehjes që sahabët e tij vazhdonin të ushtronin në praninë e Pejgamberit (a.s.), gjatë gjithë jetës së tij, në lidhje me gjërat që bëri dhe masat që mori. Për shembull, kur ata u ankuan se Pai (a.s.) kishte caktuar Usama ibn Zejdin si komandant ushtrie, edhe pse ishte më pak se njëzet vjeç, Pejgamberi (a.s.) thjesht u tregoi se e kishin gabim. Ai këmbënguli se, në kundërshtim me vlerësimin e tyre, Usama ishte i denjë të komandonte ushtrinë dhe se vendimi i tij ishte i saktë, duke u thënë: “Nëse sfidoni kompetencën e tij për të udhëhequr ushtrinë, mbani mend se keni sfiduar kompetencën e babait të tij! Dhe Zoti është dëshmitari im, që babai i tij ishte shumë i denjë për t’u bërë udhëheqës, ashtu siç ishte ai i dashur në zemrën time dhe ashtu siç është Usama i dashur për mua tani”.⁷²
Nëse pikëpamjet e kundërta të sahabëve të tij do të ishin të sakta, Pejgamberi (a.s.) do t’i përshtatej atyre dhe do të vepronte bazuar mbi to. Nga situata të tilla, ka shembuj të shumtë në përpilimin e haditheve ose traditave pejgamberike dhe në tregimet e jetës së Pejgamberit. Ne lexojmë në Sahih ‘ul-Muslim se:
“Gjatë fushatës ushtarake në Tebuk, njerëzit vuanin nga uria, ndaj i thanë atij: “O i Dërguari i Zotit! Me lejen tënde, ne do të vrasim devetë që mbajnë ujin tonë. Pastaj, mund të hamë mishin e tyre dhe ta mbajmë veten me dhjamin e tyre”. Ai u dha leje, por Umeri kundërshtoi: “O i Dërguari i Zotit, nëse e bëjmë këtë, nuk do të kemi kafshë të mjaftueshme për transport.
Do ishte më mirë që njerëzit të sillnin çfarëdo që u ka mbetur nga furnizimet e tyre, pastaj lutuni dhe kërkoni bekimin e Zotit për ata! Ndoshta Zoti do të shtojë atë që kemi”. I Dërguari i Zotit bëri ashtu siç i sugjeroi Umeri”.⁷³
Ajo që ne mund të kuptojmë, nga sa u tha më sipër, është se këshillimi, liria e mendimit dhe e shprehjes janë të pandashme. Si të tilla, ato janë të ndërvarura dhe përforcohen njëkohësisht. Sa për mendimet e gabuara të shprehura ose gabimet në etikë, ato nuk sjellin ndonjë dëm të vërtetë, pasi shërimi për to gjendet në kombinimin e lirisë dhe të këshillimit.
7. Zhvillimi i kapacitetit për të menduar dhe për planifikim
Këshillimi është një shkollë dhe një terren trajnimi. Përveç përmbushjes së qëllimeve dhe përfitimeve të lartpërmendura, këshillimet u ofrojnë atyre që kërkojnë këshillat e të tjerëve dhe këshilluesve një mundësi për të zhvilluar kapacitetet e tyre intelektuale dhe përvojën e tyre praktike. Shkurtimisht, këshillimi përfshin hulumtime, hetime, të mësuarit dhe të kuptuarit më thellë, një rezultat nga i cili ata që angazhohen në të, përfitojnë përvojë dhe ekspertizë më të madhe.
Një arsye për këtë, është se ata që janë të përfshirë në këshillim, nxiten të mendojnë për çështjet që kurrë nuk mund të kenë menduar më parë, ose për të cilat nuk do të kishin menduar, nëse nuk do të ishin përfshirë në këshillim. Për më tepër, edhe nëse ata do t′i kishin shqyrtuar apo trajtuar çështje të tilla, ata do ta kishin bërë këtë në një mënyrë tjetër dhe në një nivel që nuk arrin nivelin e kërkuar nga këshillimi. Pamë se i Dërguari i Zotit konsultohej me sahabët e tij, lidhur me çështjet që mund të ishin të qarta për atë personalisht.
Sidoqoftë, ai kërkonte mendimet e tyre për çështje të tilla, në mënyrë që t’i sillte ata në një nivel më të lartë të kuptuari dhe të menduari. Me fjalë të tjera, ai këshillohej me ta, për t’i udhëzuar dhe për t’i përsosur aftësitë e tyre perceptuese. Në këtë drejtim, i rëndësishëm është shembulli i përmendur nga Ebu ’ulVelid El-Baxhi, i cili thotë:
“Është e ditur, që i Dërguari i Zotit u konsultua me sahabët e tij, lidhur me dënimin për imoralitet seksual dhe vjedhje, por ata i thanë se Zoti dhe i Dërguari i Tij e dinë më së miri. Pastaj ai (a.s.) tha: “Ato janë mëkate të tmerrshme dhe ka një dënim për to”.
Duke komentuar mbi këtë llogari, El-Baxhi pohon: “Sikur ai dhe ata të mos ishin urdhëruar të përfshiheshin në arsyetime të pavarura, për situatat në të cilat nuk u gjet asnjë tekst i qartë [në Kuran dhe Sunet], nuk do të kishte bazë për këshillim, në lidhje me ndëshkimin që duhet të imponohet ndaj dikujt, për dënimin e të cilit nuk është përcaktuar asgjë”.⁷⁴
Kështu, sa më shpesh të konsultohesh, aq më shumë njerëz do të përjetojnë përfitimet e tij në nivelin e njohurisë dhe të mendimit. Sa më shumë të përhapet kjo praktikë në të gjithë shoqërinë dhe në fushat e ndryshme të jetës, individët më të interesuar dhe me më shumë njohuri do të kenë përvojë dhe aftësi për t’u marrë me problemet dhe sfidat e jetës. Zoti i ka nderuar qeniet njerëzore, duke u dhënë atyre lirinë për të drejtuar punët e tyre dhe për të zgjidhur problemet e tyre, nëpërmjet përpjekjeve njerëzore dhe zgjuarsisë në fusha të gjera të jetës së tyre shpirtërore dhe materiale. Forma më sublime e zgjuarsisë njerëzore dhe më e mundshme që të çon drejt kurseve të kujdesshme të veprimit, është ajo që manifestohet nëpërmjet këshillimit. Për më tepër, arsyetimi krijues që zhvillohet nëpërmjet tij, në kontekstin praktik, është mënyra më e mirë për të trajnuar mendjen njerëzore dhe për ta bërë atë të përparojë përmes niveleve në rritje të arsyetimeve të pavarura dhe mënyrave korrekte të të menduarit.
Edhe dijetarët tanë të lartë, nëse nuk arrijnë të fitojnë shtim të njohurive mbi jetën dhe realitetin, duke përfshirë ndërgjegjësimin për ngjarjet, situatat e jetës reale dhe çështjet e reja, do të vazhdojnë të mbeten kryesisht naivë, të pavetëdijshëm dhe të dobët, nga pikëpamja intelektuale dhe në spektrin akademik. Nëse individë të tillë duan të përfitojnë nga të tjerët me rezervat e tyre të dijes, ata duhet të marrin pjesë në diskutimet e çështjeve bashkëkohore me rëndësi për komunitetet dhe shoqëritë e tyre. Për më tepër, përfshirja në organet këshilluese, të çfarëdo lloji dhe në çfarëdo niveli, është pika më e mirë hyrëse për ata që dëshirojnë të arrijnë qëllimet e lartpërmendura. E njëjta gjë vlen edhe për secilin prej nesh, në varësi të pozitës, rrethanave dhe zonës së specializimit.
8 . Gadishmëria e rritur për veprim dhe mbështetje
Vendimet e marra, taksat e vendosura dhe masat e tjera që dalin nga këshillimi dhe pëlqimi i ndërsjellë, pranohen përgjithësisht nga njerëzit me entuziazëm dhe me dëshirën për t’i kryer ato, që marrin përgjegjësinë për pasojat dhe sigurojnë suksesin e tyre, veçanërisht kur ka rezultuar të jenë të balancuara dhe objektive. Arsyeja për këtë, është se vendime të tilla gëzojnë legjitimitet dhe besueshmëri. Njerëzit mendojnë se këto vendime e kanë origjinën tek ata dhe janë bërë në emër të tyre, sepse janë rezultat i këshillave që ofruan vetë, ose nga të tjerët që i përfaqësojnë ata. Prandaj, edhe ata që nuk janë ngarkuar me zbatimin e vendimeve të tilla, përfshihen në përkrahjen dhe mbrojtjen e tyre.
Sa i përket vendimeve që merren në mënyrë të njëanshme dhe autokratike, ato pranohen me indiferencë dhe njerëzit madje mund të shkojnë aq larg, sa t’i rezistojnë, të përpiqen t’i shmangen, ose të sfidojnë legjitimitetin e tyre në publik apo privat.
Për më tepër, ato do të kryhen në një mënyrë të butë dhe të heshtur, nga ata që nuk kanë zgjidhje tjetër, përveçse ta bëjnë këtë.
9. Promovimi i vullnetit të mirë dhe unitetit
Siç e kemi parë, këshillimet u japin legjitimitet dhe besueshmërinë më të madhe të mundshme qeverive, atyre që i drejtojnë, vendimeve dhe deklaratave që ata bëjnë. Nga ana tjetër, kjo ka tendencë të rezultojë në shkallë të lartë të kënaqësisë, bashkëpunimit dhe besimit nga ana e atyre që qeverisin. Sipas fjalëve të Kuranit, Zoti ve një lidhje mes këshillimit dhe pëlqimit të ndërsjellë, kur Ai flet për “pëlqimin dhe këshillën e ndërsjellë”.⁷⁵ Ibn Ashuri thotë: “Përmes këshillimit, e drejta bëhet e dukshme dhe vjen pëlqimi i ndërsjellë”.⁷⁶
Një mesazh i ngjashëm është transmetuar në fragmentin e përmendur më herët nga Kurani (3: 159), ku Zoti i kujton Pejgamberit, se, nëse do të kishte qenë “i ashpër dhe i fortë në zemër” me shokët e tij, ata do të ishin ndarë nga ai, por në fakt, ai i kishte falur, u lut që Zoti t′i falte dhe të këshilloheshin me të, për çështje me interes të përbashkët. Në fund të fundit, ashpërsia dhe ngurtësia e zemrës i largojnë dhe i ndajnë njerëzit, ndërsa falja, ndërmjetësimi dhe këshillimi i ndërsjellë i bashkojnë ata.
Një dijetar i hershëm musliman është cituar të ketë thënë se, kur Zoti e udhëzoi Pejgamberin (a.s), që “të konsultohet me ta [sahabët e tij] në të gjitha çështjet me interes publik”, Ai e bëri këtë “për t’i bërë ata të lumtur dhe për të ngritur qëndrimin e tyre”. Megjithatë, El-Xhessasi e refuzon këtë interpretim dhe i kundërpërgjigjet me forcë, duke thënë:
“Nuk është e pranueshme të thuhet se urdhri i Zotit ndaj Pejgamberit për t’u konsultuar me sahabët e tij ishte për t’i bërë ata të lumtur, për të ngritur qëndrimin e tyre dhe për t’i dhënë bashkësisë muslimane një shembull për t′u ndjekur në situata të tilla. Sahabët e dinin se, pasi kishin shpenzuar kaq shumë përpjekje për të arritur në një përfundim mbi çështjen për të cilën ishin konsultuar, për të vendosur rrugën e duhur të veprimit në lidhje me këtë, përfundimet e tyre nuk do të miratoheshin dhe nuk do të vepronin. Asnjë mjet nuk i ka bërë ata të lumtur në qëndrimin e tyre. Përkundrazi, i kishte lënë ata të ndjeheshin të lëkundur dhe të dekurajuar, pasi u kishin thënë se mendimet e tyre nuk ishin pranuar dhe as nuk ishin përkthyer në veprime konkrete. Prandaj, ky interpretim është i pavlefshëm dhe i pakuptimtë.⁷⁷
Siç e shohim, qëllimi për t’i bërë njerëzit të lumtur dhe për t’i bashkuar zemrat e tyre, është një gjë e vlefshme; gjithashtu është një rezultat i parashikueshëm i këshillimit. Megjithatë, kjo nuk mund ta mënjanojë qëllimin më themelor të këshillimit, që është të zbulojë dhe të ndjekë rrjedhën e duhur të veprimit. Përkundrazi, lumturia dhe vetëbesimi rrjedh natyrshëm, nga përvoja e këshillimit me të tjerët.
Nëse njerëzit këshillohen me njëri-tjetrin për punët e tyre dhe nëse ata që kanë autoritet mbi ta, gjithashtu kërkojnë këshillën e tyre dhe marrin parasysh pikëpamjet e tyre, kjo, nga të gjitha gjërat, ka më shumë gjasa të japë harmoni, unitet dhe solidaritet. Nëse, nga ana tjetër, këshillimi i ndërsjellë mungon në një komunitet, atëherë ndarja dhe mosmarrëveshja janë të detyruara të zvarriten. Edhe sikur të ishte e mundur të arrihej ose të ruhej uniteti me anë të forcës dhe mjeteve të tjera, ky do të ishte një unitet me mungesën e vullnetit të mirë, harmonisë dhe pëlqimit të ndërsjellë, do të çonte përfundimisht në shpërbërje dhe rebelim.
10. Gatishmëria për të duruar pasojat e padëshiruara
Një vendim ose masë e dhënë, nganjëherë mund të rezultojë në pasoja shkatërruese, madje katastrofike. Pasoja të tilla mund të rezultojnë nga një gabim në vendimin ose masën e marrë. Përndryshe, ato mund të jenë për shkak të ngjarjeve të papritura, jashtë kontrollit të atyre që kanë marrë vendimet përkatëse dhe që nuk mund të ishin parashikuar. Megjithatë, në të gjitha rastet, njerëzit do të kërkojnë të mohojnë përgjegjësinë për këto pasoja, nëse vendimi është marrë në mënyrë të njëanshme ose autokratike. Për pasojë, ata do të fajësojnë personin që ka marrë vendimin. Çfarëdo pakënaqësie që kanë ndjerë për këtë person, tashmë do të përkeqësohet dhe do të ketë gjithnjë e më shumë efekte negative në moralin e njerëzve dhe në marrëdhëniet e tyre me përgjegjësit për marrjen, kryerjen dhe mbështetjen e vendimit.
Nëse vendimi në fjalë është bërë përmes një procesi këshillues dhe planifikimit kolektiv, ata do ta kenë realizuar detyrën e tyre dhe do të kenë marrë masat paraprake për veten dhe komunitetin, duke hetuar mbi atë që u është kërkuar dhe duke pasur një rol në vendimmarrjen e atyre që qeverisin dhe të individëve me njohuritë dhe ekspertizën përkatëse. Në një mënyrë apo në një tjetër, të gjithë do të mendojnë se kishin një rol në marrjen e vendimit dhe se ndajnë përgjegjësinë për rezultatet e tij. Rrjedhimisht, grupi konsultues do të përfshihet vullnetarisht në trajtimin e pasojave dhe së bashku do të mbajnë kostot e tyre, si materiale ashtu edhe emocionale. Duke marrë parasysh këtë, Muhammed Abdul-Kadir Ebu Farisi thotë:
“Këshillimi përfshin një shpërndarje të përgjegjësisë. Rrjedhimisht, rezultatet e tij nuk bien në supin e asnjë personi në veçanti. Përkundrazi, të gjithë ndajnë të hidhura dhe të ëmbla. Nëse rezultati i një vendimi të marrë në bazë të këshillimit është negativ apo i pakëndshëm, nuk ka faj, konflikt apo grindje”.⁷⁸
/Burimi: “Shura – Parimi kuranor i këshillimit, një mjet për rindërtim dhe reformë” Ahmad Al-Raysuni/
Referencat:
57 Kuran, 41:34.
58 Kuran, 17:53.
59 Kuran, 39:18.
60 Kuran, 74:37.
61 Ibn ‘Atiyyah, Al-Muharrir al-Wajiz fi Tafsir al-Kitab al-’Aziz, 15/194.
62 Kuran, 96:6-7.
63 Kuran, 40:29.
64 Kuran, 43:54
65 Al-Jassas, Ahkam al-Kuran, 2/40.
66 Ibrahim al-Ali, Sahih al-Sunnah al-Nabawiyyah (Amman: Dar al-Nafa’is, pa datë), f. 361.
67 Libri i fushatave ushtarake (Kitab al-maghazi), seksioni në lidhje me fjalët e Zotit: “në ditën e hunayn, kur u krenove me numrin tënd të madh …” [Kuran, 9:25].
68 Kuran, 2:32
69 Ajo që përfshihet këtu, është një praktikë e ndaluar në Islam, por e pranuar në kohën para islame, e njohur si “ihar” ose “asimilim dëmtues”, në të cilin një burrë do të deklaronte se gruaja e tij i ishte ndaluar seksualisht, bazuar në mendimin se i dukej si nëna e tij, ose si një nga të afërmet e tij.
70 Kuran, 58:1.
71 Kuran, 49:2
72 Shih Sahih Muslim dhe Sahih al-Bukhari, seksioni i titulluar “Virtytet e ahabëve” (Fada’il al-Sahabah), bëmat heroike të Zayd ibn Harithah (Manaqib Zayd ibn Harithah).
73 Sahih Muslim, Libri i besimit (Kitab al-Iman), seksioni i titulluar “Kushdo që vdes si besimtar në besimin e Zotit, do të hyjë në Xhenet” (Man Mata ‘Ala alTawhId Dakhala al-Jannah).
74 Abu al-Walid al-Baji, Ihkam al-Fusul fi Ahkam al-Usul, ed. Abd al-Majid Turki, edicioni i 1-rë (Beirut: Dar al-Maghrib al-Islami, 1986), f. 575.
75 Kuran, 2:233.
76 Muhammad al-Tahir ibn Ashur, Al-Tahrir wa al-Tanwir, 2/438.
77 Abu Bakr al-Jassas, Ahkam al-Kur’an, 2/40-41.
78 Muhammad Abd al-Qadir Abu Faris, Al-Shura wa Qadaya al-Ijtihad al-Jama’i (Al-Zarqa’: Maktabat al-Manar, 1986), f. 35.
