Anëtarët e këshilleve: kushtet për anëtarësim dhe mënyrat me të cilat zgjidhen anëtarët

Karakteristikat e atyre që duhet të përfshihen në këshillim Individët, këshillat e të cilëve kërkohen nga zyrtarët publikë dhe të emëruar, duhet të kualifikohen për këtë rol, për shkak të cilësive që shfaqin dhe kushteve të caktuara që duhet të përmbushin. Gjëja më e mundshme që të vjen në mendje, lidhur me këtë, është këshilli i këshilltarëve (mexhlis ‘ush-shura), i cili vepron së bashku me kreun e shtetit dhe qeverinë e tij.
I njohur në të folurën tradicionale islame si ehl ’ul-adli we‘l-’akd ose “ata që lirojnë dhe detyrojnë”, ky lloj këshilli përfshin të gjitha organet e larta këshilluese, që kanë nevojë për këshillues të lartë.
Megjithëse këshille të tillë mund të marrin emra të ndryshëm dhe të gëzojnë lloje të ndryshme kompetencash, varësisht nga lokacioni dhe faktorë të tjerë, tashmë ato janë bërë institucione të përhershme në shumicën e popujve të botës dhe në shumicën e shteteve islame. Krahas këtyre këshillave të përgjithshme, një shtet kërkon edhe këshilla nga institucione të tjera, më të specializuara. Organet e specializuara veprojnë brenda një sfere më të ngushtë, si rezultat i të cilave ato mund të thirren më shpejt dhe mund të arrijnë më shpjet zgjidhjen e çështjeve që u sollën para tyre.
Kush janë këta “këshilltarë të lartë”, të cilët kanë të drejtë të jenë anëtarë në këshilla të tilla? Çfarë cilësish duhet të kenë dhe cilat kushte duhet të përmbushin? Pyetje të tilla mund të marrin përgjigje vetëm përmes një procesi hetimi, vlerësimi dhe një përkufizimi të saktë të kritereve, të bazuara në rastin e veçantë, duke përfshirë rrethanat, llojin e këshillit dhe kompetencat specifike me të cilat është ngarkuar. Megjithatë, mund të ketë edhe kritere e kushte të përgjithshme, që duhet të përmbushen nga që ndërmarrin procesin hetimor dhe këshillues, me anë të të cilit çështjet publike vendosen në emër të bashkësisë muslimane dhe shoqërisë.
Në përputhje me dëshirën e juristëve muslimanë për saktësinë, ndjeshmërinë dhe nënndarjet, Abdullah Ibn ‘ul-Azraku këmbënguli se një këshilltar duhet të përmbushë dymbëdhjetë kushtet e mëposhtme:
1) Të ketë një mendje plotësisht funksionale, të kombinuar me përvojë të gjatë, intelegjencë dhe mprehtësi.
2) Të jetë i devotshëm.
3) Të ketë vullnet të mirë ndaj personit që kërkon këshillën e tij, dhe i gatshëm të ofrojë këshillat më të mira të mundshme.
4) Të ketë një mendje të qartë dhe të qetë.
5) Të mos jetë paragjykyes dhe të respektojë personin që i kërkon këshillë. Të jetë i gatshëm të ofrojë këshillat më të mira të mundshme
6) Duhet të ketë një kombinim të njohurive dhe të përvojës praktike, në lidhje me lëndën për të cilën ai është duke u konsultuar.
7) Të jetë i barabartë me personin që kërkon këshillën e tij, në nivelin e klasës dhe statusit shoqëror.
8) Të gëzojë aftësi për të ruajtur besueshmërinë (konfidencë).
9) Të mos jetë ziliqar.
10) Të jetë i lirë nga frika se sigurimi i këshillës së kërkuar, do t’i sjellë dëm atij ose dikujt të dashur për të.
11) Të jetë i gatshëm për të informuar personin që kërkon këshillat e tij, për arsyet e dështimit, në rast se nuk ka arritur të sigurojë këshillën e kërkuar.
12) Të ketë një personalitet të qëndrueshëm, as tepër i gëzuar, as melankolik.³¹

Kjo prirje për thellësi dhe detaje është e dobishme, pasi na sjell në vëmendje çdo konsideratë që mund të jetë e rëndësishme për pyetjen në diskutim. Por, nga ana tjetër, mund të çojë në një lloj pretendimi, perfeksionizmi dhe teprimi, që i gjejmë në disa prej kushteve të renditura nga Ibn ’ul-Azraki. Për shembull, ai pretendon se personi që jep këshillën, duhet të jetë i barabartë në klasë dhe status social me personin që ka kërkuar këshillën e tij, por ky kusht është tërësisht i pabazuar. Për të dëshmuar këtë, duhet të shohim vetëm shembullin e Pejgamberit (a.s.), i cili kërkoi këshillën e sahabëve të tij, duke përfshirë ata në rrethin e tij të brendshëm dhe të jashtëm. A ishin sahabët, këshillat e të cilëve u kërkuan, në të njëjtin nivel me Pejgamberi (a.s.) që kërkonte këshillën e tyre?! Sigurisht që nuk ishin. Në të vërtetë, ata vetë nuk gëzonin të gjithë të njëjtin status shoqëror. Për personin të cilit po i kërkohet këshillat, nuk paraqet vështirësi fakti nëse gëzon një status më të vogël sesa personi që kërkon këshillë prej tij.
Përkundrazi, personi me status më të vogël mund të ketë njohuri, përvojë dhe mirëkuptim më të madh në disa fusha, sesa një person me status më të lartë. Siç thoshin të lashtët: “Ka gjëra në një pus, që nuk mund të gjenden në një lumë dhe ka gjëra në një lumë, që nuk mund të gjenden në det”. Si pasojë, ne shohim se Sulejmani, si Pejgamber fisnik dhe mbret i madh, nuk kishte asnjë kundërshtim të dëgjonte një zog të vogël që i thoshte: “Unë kam (në dijen time) diçka që nuk e ke (ti kurrë), sepse unë kam ardhur te ti nga Saba, me lajm të sigurt”.³² Sa i përket kushtit se personi i cili këshillon nuk duhet të jetë ziliqar, kjo mund të shihet si pjesë e kushtit të pestë, domethënë “mungesë paragjykimi mbi subjektin për të cilin ai po këshillon”. E njejta gjë mund të thuhet për kushtin e dhjetë: “Liria nga frika se sigurimi i këshillës së kërkuar, do t’i sjellë dëm atij ose dikujt të dashur për të”. Këto nuk duhet të renditen ndaras, pasi mund të përfshihen të dyja në kushtin e pestë. Rrjedhimisht, dymbëdhjetë kushtet e renditura nga Ibn ’ul-Azraku mund të përmblidhen në tri kritere gjithëpërfshirëse: njohuri, integritet dhe përvojë.
Njohuria përfshin, së pari, kuptimin e fesë islame si kornizë autoritare për mendimet, planet, opinionet, vlerësimet dhe zgjedhjet e muslimanëve. Njëkohësisht, njohuria përfshin një dyqan të përgjithshëm informacioni. Sa më i aftë të jetë një këshilltar, aq më i gjerë është horizonti i tij/ose i saj, aq më shumë ai ose ajo do të jenë në gjendje të përfitojnë dhe të udhëheqin ata që kërkojnë këshillën dhe ata me të cilët po shkëmbejnë pikëpamje dhe mendime, në një kontekst këshillues.
Sipas një raporti të cituar më parë, Ali ibn Ebi Talibi ka thënë: “O i Dërguari i Zotit! Çfarë duhet të bëjmë në situata për të cilat asgjë nuk është shpallur në Kuran dhe nuk kemi asnjë shembull prej jush, për të ndjekur?” Pejgamberi iu përgjigj: “Mblidhni së bashku besimtarët që kanë njohuri (ose tha: të dhënë pas adhurimit)! Pastaj këshillohuni me njëri-tjetrin mbi situatën dhe mos i bazoni përfundimet tuaja në mendimin e vetëm një personi!”³³
Në mënyrë të ngjashme, në një shpjegim të regjistruar nga El-Buhariu, shohim se këshilltarët e Umerit ishin recitues, d.m.th. studiues, qofshin ata të moshës së mesme apo të re.³⁴
Integriteti përfshin gjithçka që përmendet nga Ibn ’ul-Azraku mbi devotshmërinë, gatishmërinë për të ofruar këshillat më të mira të mundshme, lirinë nga paragjykimet, zilinë, frikën për interesat e atyre që janë të afërt dhe të dashur për këshilltarin dhe aftësinë për të qenë të besueshëm. Nëse një person nuk ka integritet, ai është i prirë të dëmtojë të tjerët me njohuritë e tij, më shumë sesa t’i ndihmojë ata. Ai mund të ngatërrojë dhe të mashtrojë të tjerët, ndërkohë që pretendon se po ofron këshilla dhe ndihmë të mençur. Të tilla ishin këshillat që Shejtani i ofroi Ademit dhe gruas së tij: Atëherë Shejtani u pëshpëriti të dyve, me qëllim që t’i bënte të vetëdijshëm për lakuriqësinë e tyre, për të cilën [deri më tani] ata nuk kishin dijeni. Dhe ai tha: “Mbështetësi juaj jua ka ndaluar këtë pemë, që të bëheni engjëj, ose të mos jetoni përgjithmonë”. Pastaj iu betua atyre: “Unë jam prej atyre që, me të vërtetë, ju dëshirojnë”. Kështu, i udhëhoqi ata me mendime mashtruese. Por, sapo kishin shijuar (frutin e pemës), ata u bënë të vetëdijshëm për lakuriqësinë e tyre dhe filluan të mbulonin veten me gjethe të mbledhura nga kopshti. I Lartësuari i tyre i thirri: “A nuk jua ndalova atë pemë dhe ju thashë: – Me të vërtetë, Shejtani është kundërshtari juaj i hapur?”³⁵ Në hadithin e transmetuar nga Et-Tirmidhiu, Ebu Dawudi dhe Ibn Maxha, i Dërguari i Zotit tha: “Ata që janë thirrur të ofrojnë këshilla, i përmbahen besimit të njerëzve të tjerë”.³⁶
Përvoja është njohja funksionale e bazuar në praktikë: njohja e realitetit, duke përfshirë ngjarjet dhe faktet, njerëzit dhe rrethanat, problemet dhe zgjidhjet, sëmundjet dhe shërimet e tyre. Ky kriter i afrohet kushtit të parë të Ibn ‘ul-Azrakut: “Duhet të ketë një mendje plotësisht funksionale, e kombinuar me përvojë të gjatë, inteligjencë dhe mprehtësi”. Në fund të fundit, këshillimi merret me realitetin dhe kërkesat, çështjet dhe problemet e ndryshme. Duke qenë kështu, nuk është thjesht një diskutim intelektual ose një hetim akademik. Rrjedhimisht, njohuria teorike nuk është e mjaftueshme. Përkundrazi, njohuri të tilla duhet të sillen në nivelin e një kuptimi të shëndoshë të situatave të jetës reale. Pra, në fund, një këshilltar, sidomos kur ai kërkohet për këshilla individuale, duhet të kombinojë njohuritë teorike me përvojën praktike.
Megjithatë, duke pasur parasysh faktin se kriteri i parë dhe i tretë (njohuria dhe përvoja) janë të ndërlidhur dhe plotësues të njëri-tjetrit, nuk ka asnjë arsye përse një këshill këshillues të mos përfshijë dy individë: një të ditur, që ka disi mungesë të përvojës dhe një me përvojë që nuk ka njohuri në disa fusha. Në këtë kontekst, mendimtari reformist, Hajrudin Et-Tunisi, vëren nevojën që studiuesit dhe politikanët të shoqërohen dhe të punojnë së bashku, në mënyrë që secili grup të mund të kompensojë atë që tjetri nuk ka. Përndryshe, ai pohon se do të ketë mungesë balancimi në një drejtim apo në një tjetër, duke nënvizuar: “Pasi ta kuptoni atë që po pohojmë, do ta kuptoni se një nga detyrat më të rëndësishme në fushën e ligjit islam, është që dijetarët të shoqërohen me politikanët për të mbështetur njëri-tjetrin, në drejtim të përmbushjes së qëllimit të lartpërmendur (për interesat më të mira të kombit). Kjo mund të shihet në faktin se administrimi i vendimeve ligjore islame varet nga njohja e teksteve përkatëse dhe nga njohja e rrethanave që merren parasysh në aplikimin e teksteve të tilla. Por, nëse dijetari zgjedh të izolojë veten nga ata që janë të përfshirë në politikë, atëherë ai mbyllet nga kuptimi i duhur i rrethanave të lartpërmendura”.³⁷

Këto tri cilësi: njohuria, integriteti dhe përvoja, janë kushtet themelore që duhet të përmbushen nga ata që angazhohen në procesin e këshillimit mbi çështjet publike, qofshin ato shpirtërore apo materiale. Këto cilësi bashkohen nga Imam Buhariu në thënien e tij: “Pas largimit të Pejgamberit (a.s.), imamët³⁸ këshilloheshin me dijetarë besnikë”.³⁹ Këtu duhet të kujtojmë se dijetarët (ehl ’ulilm) në atë kohë ishin individë me përvojë praktike. Këto cilësi janë gjithashtu të përfshira në thënien e Ibn Xhama‘ah: “Sulltani [sunduesi] duhet të këshillohet me dijetarët që janë aktivë në botë dhe që ofrojnë këshilla për hir të Zotit, të Dërguarit të Tij dhe besimtarëve”.⁴⁰

Metodat e zgjedhjes së të angazhuarve në këshillim: emërimi dhe zgjedhja

Dy metodat kryesore të zgjedhjes së anëtarëve të këshilleve janë emërimi dhe zgjedhja.⁴¹ Në rastin e parë, sundimtari, ose dikush tjetër që zë një pozitë udhëheqjeje apo autoriteti publik, zgjedh individë të veçantë dhe i emëron ata këshilltarë ose anëtarë të një këshilli. Në rastin e dytë, publiku i gjerë, ose një pjesë e tij, merr përsipër të zgjedhë këshilltarët e nevojshëm dhe gjithçka që kërkohet nga presidenti, është t’i pranojë dhe të lidhet me ta në cilësinë e tyre si këshilltarë. Secila prej këtyre dy metodave mund të japë një numër modelesh dhe stilesh të ndryshme, që ndryshojnë në detajet e tyre.
Në disa situata, të dyja metodat mund të kombinohen, ku një numër këshilltarësh zgjidhen sipas metodës së parë, ndërsa pjesa e mbetur zgjidhet nga e dyta, duke bërë të mundur që të përfitojnë nga përparësitë që secila metodë ka për të ofruar.
Metoda e zgjedhjeve republikane ose të përgjithshme, në të cilat publiku është përgjegjës për zgjedhjen, lejon pjesëmarrjen e publikut të gjerë, në krahasimin me zgjedhjen e kandidatëve për postet këshillimore. Këshilltarët e zgjedhur nga kjo metodë, bëhen përfaqësues në emër të popullit nga i cili vijnë dhe prej të cilit janë zgjedhur. Në këtë kapacitet, ata duhet të promovojnë interesat e zgjedhësve të tyre dhe të shprehin shumën totale të pikëpamjeve të tyre. Nëse zgjedhjet janë të lira dhe të drejta, rezultatet e tyre do të jenë më objektive dhe më të balancuara sesa ato të emërimit dhe më pak të prirura për t’u ndikuar nga favorizimet dhe konsideratat personale subjektive.
Sa i përket metodës së emërimit, ka përparësinë e lejimit për zgjedhjen e individëve kompetentë dhe të kualifikuar, të cilët nuk janë të njohur apo të vlerësuar nga publiku në përgjithësi. Metoda e zgjedhjeve, për një sërë arsyesh, mund të rezultojë në zgjedhjen e disa individëve më pak të denjë, në kurriz të atyre që mund të kenë qenë më të mirë ose më të kualifikuar. Sidoqoftë, metoda e emërimit, në tërësi ose pjesërisht, mund të zhvillohet në formën e një kontrolli personal, që cakton këshilltarët sipas kërkesës. Në këtë rast, këshilltarët nuk gëzojnë autonomi reale dhe standardet e kompetencës, mbi bazën e të cilave ata duhet të zgjidhen, janë nënvlerësuar, ose mund të pushojnë së ekzistuari. Megjithëse secila nga këto dy metoda ka dy avantazhe dhe disavantazhe, në të shumtën e rasteve metoda e zgjedhjeve publike padyshim është më e sigurt dhe më efektive. Për këtë arsye, unë propozoj që kësaj metode t’i jepet prioritet, së bashku me mundësinë e miratimit të metodës së emërimit, në një mënyrë dytësore dhe të kufizuar.
Vlefshmëria dhe përparësia e metodës së zgjedhjeve konfirmohet nga fakti se ajo ishte metoda më e shpeshtë, e mbështetur nga Pejgamberi (a.s.) dhe kalifët e drejtë. Gjatë asaj faze shembullore të historisë, udhëheqësit, shefat, të famshmit, këshilltarët dhe mbikëqyrësit dolën në mënyrë të natyrshme nga komunitetet, klanet, qytetet dhe fshatrat e tyre, si individë që gëzonin mirënjohjen dhe respektin spontan të njerëzve, të dhëna lirisht. Rrjedhimisht, ishte komuniteti në përgjithësi, që tregoi miratimin dhe i zgjodhi ata. Pejgamberi (a.s.) u referohej liderëve dhe personazheve të tillë, si njerëz të zgjedhur nga komunitetet e tyre dhe që kishin marrë pozicione të shquara, pasi zotëronin virtytet e mirënjohjes, besimit dhe vlerësimit popullor që ata tashmë kishin gëzuar.
Në Premtimin e dytë të Besnikërisë të ‘Akabes, Pejgamberi (a.s.) u tha burrave të fiseve Evs dhe Hazrexh: “Më sillni dymbëdhjetë krerë nga mesi juaj, të cilët janë udhëheqës të bashkësive të tyre, nëntë nga fisi Hazrexh dhe tre nga fisi Evs!” Në mënyrë të ngjashme, gjatë Betejës së Hunejnit, Pejgamberi (a.s.) dëshironte të tregonte mirësi ndaj fisit Havazin, duke u rikthyer robërit që ishin marrë nga mesi i tyre. Ai thirri sahabët që kishin marrë pjesë në luftime dhe ua prezantoi çështjen, duke thënë: “Vëllezërit tuaj (Havazin) kanë ardhur tek unë të penduar. Si pasojë, unë do të doja t’i riktheja robërit e tyre. Prandaj, kush nga ju dëshiron të miratojnë këtë rrugë veprimi, le ta bëjë këtë dhe kush dëshiron t’i mbajë robërit në zotërim, le ta bëjë, ndërsa ne do t’u japim atyre nga ata të parët që Zoti na shpërbleu!” Në përgjigje të kësaj kërkese, sahabët i thanë: “Ne e miratojmë (atë që dëshironi të bëni), O i Dërguari i Zotit!” Por ai vazhdoi: “Ne nuk e dimë se cilët prej jush e kanë dhënë lejen e tyre dhe cilët jo. Prandaj kthehuni nëpër shtëpi, derisa udhëheqësit tuaj të na tregojnë se çfarë keni vendosur!” Njerëzit u tërhoqën (për një këshillim) dhe udhëheqësit e tyre (‘urafa ‘uhum) folën me ta. Pastaj ata u kthyen tek i Dërguari i Zotit për ta informuar se e kishin miratuar planin e tij të veprimit dhe i dhanë leje për ta kryer atë.⁴²
Në veprën “Fet’h ‘ul-Bari”, El-Hafiz ibn Haxheri deklaron se termi al-urafa’ (njëjës: ‘arif), i dhënë në pjesën e mësipërme si “udhëheqës”, i referohet “individëve që mbikëqyrin një grup njerëzish. Ata quhen ‘urafa’(rrjedh nga folja ‘arafa, që do të thotë “të dijnë”), për shkak se janë të njohur me punët e këtyre njerëzve dhe, kur është e nevojshme, mund të shpjegojnë rrethanat dhe pikëpamjet e tyre, për ata që janë mbi ta.⁴³ Sa i përket termit nakib (shumës: nukaba’), i përkthyer më lart si “shef”, i referohet kreut të një fisi, i cili drejton çështjet e fisit dhe heton thellësisht, se çfarë do të ishte në interesin më të mirë të tyre.⁴⁴ Ajo që na shqetëson këtu, është fakti se shefat dhe udhëheqësit i zunë këto pozita si rezultat i procesi zgjedhor social spontan i cili, nga ana tjetër, ishte pasqyrim i statusit të tyre të respektuar, miratimit dhe besimit të njerëzve në to. Rrjedhimisht, askush nuk i kishte dërguar ata nga jashtë, ose t’i impononte në popull. Përkundrazi, ata vetë kishin dalë nga brenda komunitetit të tyre.
Praktika e kalifëve të udhëzuar në mënyrë të drejtë u modelua në atë të Pejgamberit. Nëse ata dëshironin të kërkonin këshillën e të tjerëve për një çështje shpirtërore ose të kësaj bote, mblidhnin figurat udhëheqëse në bashkësi për ta diskutuar atë. Neve na thuhet nga El-Bagaviu në autoritetin e Majmun ibn Muhran dhe Ebu ‘Ubejd në “Librin e Praktikës Gjyqësore” (Kitab ‘ul-kada’) se, nëse sillej një rast para Ebu Bekrit dhe ai nuk gjente asnjë precedent për të në Kuran apo Sunet, mblidhte së bashku figurat më të shquara dhe konsultohej me ta. Nëse ata binin dakord unanimisht për një vendim, Ebu Bekri do ta bazonte gjykimin e tij mbi të. Edhe Umeri vepronte po kështu. Nëse ai nuk gjente asnjë bazë në Kuran apo Sunet mbi një çështje të caktuar, shihte se çfarë kishte vendosur Ebu Bekri për ndonjë rast të ngjashëm.
Nëse e gjente, ai e bazonte vendimin e tij mbi atë të Ebu Bekrit. Përndryshe, thërriste udhëheqësit e bashkësisë muslimane dhe konsultohej me ta. Kur ata binin dakord për një vendim, ai mbështetej në të, si bazë për vendimin e tij.⁴⁵
Në mënyrë të ngjashme, na është thënë nga autori i “Nidham ‘ul-hukumet’ in-Nebevijjeh” (Sistemi qeveritar pejgamberik), se, pas vdekjes së Pejgamberit (a.s.), anëtarët e familjes së tij po përgatiteshin të lanin trupin e tij për varrim. Disa nga mbështetësit erdhën te dera dhe thanë: “Ne jemi dajallarët e tij! Le të jenë të pranishëm disa prej nesh gjatë larjes!” atyre iu kërkua të binin dakord, që vetëm njëri prej tyre të ishte i pranishëm në larje. Pasi u konsultuan mes tyre, ata zgjodhën Evs ibn Havlin, i cili mori pjesë në larjen dhe varrimin e trupit të Pejgamberit (a.s.), bashkë me familjen e tij.⁴⁶
Sidoqoftë, një zgjedhje e tillë publike ose e përgjithshme e liderëve, qoftë ajo spontane apo e organizuar, siç është në rastin e zgjedhjeve të sotme, nuk përfshin domosdoshmërisht të gjithë anëtarët e shoqërisë. Përkundrazi, procesi mund të zhvillohet në një shkallë më të vogël dhe më private, si kur dijetarët, juristët ose specialistët në këtë apo atë fushë akademike ose profesionale zgjedhin dikë nga mesi i tyre. Të gjitha këto raste përkojnë me ato që unë i quaj zgjedhje “republikane” ose “të përgjithshme”, ku shumica e anëtarëve të një shoqërie ose të një grupi brenda shoqërisë zgjedhin drejtuesit dhe zyrtarët që do të autorizohen të veprojnë si këshilltarë të tyre dhe të marrin vendime në lidhje me punët e tyre. Në të njëjtën kohë, miratimi i zgjedhjeve nuk duhet të na pengojë të përdorim metodën e emërimit në një kapacitet plotësues. Kështu, kjo metodë e fundit mund të përdoret brenda kufijve, në përputhje me përfitimet që ndihmon në arritjen e saj, por pa çuar në autoritarizëm dhe kontroll të tepërt personal. Ka situata që kërkojnë zgjedhjen e këshilltarëve të lartë dhe anëtarëve të bordeve këshillimore të specializuar, ose komisioneve që kanë të bëjnë me sigurinë kombëtare, ushtrinë, ekonominë etj., në të cilat emërimi mund të jetë më i shëndoshë, me një qasje sa më ideale.

/Burimi: “Shura – Parimi kuranor i këshillimit, një mjet për rindërtim dhe reformë” Ahmad Al-Raysuni/

31 Abu ‘Abd Allah ibn al-Azraq, Bad’i’ al-Silk fi ‘aba’i’ al-Mulk, fq. 309-310.
32 Kuran, 27:22.
33 Abu ‘Umer Yusuf ibn ‘Abd al-Barr, Jami’ Bayan al-’ilm wa Fadlihi wa ma Yanbaghi fi Riwayatihi wa hamlihi (Beirut: Dar al-Fikr, pa datë), 2/73.
34 Libri i respektimit të Kuranit dhe Sunetit (Kitab el-i’tisam el-kitab wa alsunnah), seksioni i lidhur me fjalët e Zotit, “sundimi i të cilëve [në të gjitha çështjet me interes të përbashkët] është këshillimi mes tyre”.
35 Kuran, 7:20-22.
36 Sunan Abi Dawud, seksioni për këshillimin; hadithi i cituar është deklaruar autentik nga al-Albani in Mukhtasar al-Sunan.
37 Khayr al-Din al-Tunisi, Aqwam al-Masalik fi Ma’rifat Ahwal al-Mamalik, edituar dhe prezantuar nga Munsif al-Shannufi (Tunis: al-Mu’assasah al-Wataniyyah li al-Tarjamah wa al-Tahqiq wa al-Dirasat, 1990), fq. 175-176.
38 Që është: kalifët e udhëzuar drejtë . [Shënim i përkthyesit].
39 Sahih al-Bukhari, Libri i respektimit të Kuranit dhe Sunetit (Kitab el-i’tisam al-kitab wa al-sunnah), seksioni i lidhur me fjalët e Zotit: “sundimi i të cilëve [në të gjitha çështjet me interes të përbashkët] është këshillime mes tyre”.
40 Badr al-Din ibn Jama’ah, Tahrir al-Ahkam fi Tadbir Ahl al-Islam, ed. Fuad Abd al-Munim Ahmad (Katar: Ri’asat al-Mahakim al-Shar’iyyah wa al-Shu’un al-Diniyyah, 1991), f. 72.
41 Termi “zgjedhje” përdoret në kuptimin e tij të gjerë, pa marrë parasysh format e ndryshme që procesi zgjedhor mund të marrë. Në mënyrë të ngjashme, procesi mund të jetë spontan ose i organizuar, formal apo joformal.
42 Sahih al-Bukhari, Libri i urdhrave (Kitab al-ahkam), seksioni i titulluar “Ata që kanë njohuri për punët e njerëzve” (Al-’urafa’u li al-nas) dhe Libri i fushatave ushtarake (Kitab al-maghazi), në lidhje me fjalët e Zotit: “Në Ditën e Hunayn, kur u krenuat me numrin tuaj të madh…” [Kuran, 9:25].
43 Ibn Hajar al-’Asqalani, Fath al-Bari, 15/74.
44 ‘Abd al-haqq ibn ‘Atiyyah, al-Muharrir al-Wajiz fi Tafsir al-Kitab al-’Aziz, 4/382.
45 Ibn Qayyim al-Jawziyah, A’lam al-Muwaqqi’in ‘an Rabb al-’Alamin, 1/62, and Jalal al-Din al-Suyuti, Tahdhib Tarikh al-Khulafa’, ed. Nayif al-Abbas, edicioni i 1-rë (Damask: Dar al-Albab, 1990), f. 38.
46 Abd al-Hayy al-Kittani, Nidham al-hukumah al-Nabawiyyah, gjithashtu I njohur si al-Taratib al-Idariyyah (Beirut: Dar al-Kitab al-’Arabi, pa datë), 2/165; llogaria është gjetur në seksionin me titull: “Marrëveshja e popullit për atë që do t’i përfaqësojë ata në një ceremoni zyrtare ose në shërbimin funeral”.